انتشاء أسماء و صفات از ذات أقدس است؛ نه آنکه ذات مقدّس مصداق مطابق مفاهیم متعدّدۀ محدوده باشد. بلی اگر إلغاء حدودِ أسماء و صفات شود، پس ثانی نماند غیر ذات؛ و توان حمل هو هو نمود که الذاتُ ذاتٌ. و إطلاق اسم عِلم و قدرت بر آن نامحدود نتوان کرد. چه این معانی و مفاهیم محدودند، إلاّ علی نحو التوسّع و التجرّد. واگر به این لحاظ باشد، اختصاصی بشی‌ء دون شیئی ندارد. «ور نه این زمزمه در هر شجری نیست که نیست.» (حاج مولی هادی سبزواری قدس الله نفسه)
گر مرشد ما پیر مغان شد چه تفاوت در هیچ سری نیست که سرّی ز خدا نیست. (دیوان حافظ شیرازی، طبع پژمان، ص 28 غزل 55)
و به این لحاظ است بسیط الحقیقه کلّ الاشیاء. و از این جهت معلوم شد که: إطلاق صفت بر او ضیق عبارت است. واز این جهت است که گفته‌اند: بسیط الحقیقه کلّ الاشیاء و لیس بشی منها. و گفته‌اند: بسیط دارای‌مادون است به نحو أعلی و أشرف، نه به نحو وجود ما دون که محدود بوده باشد. و اشتمال القویّ علی الضَّعیف نیز به همین نحو است، لا اشتماله علیه بحدّه، و إلاّ فالقویّ و الضَّعیف متباینان. والمشکّک جنسٌ تحته انواع، والاختلاف بینها بالذات؛ لا نوع تحته افراد متّحده بالذات.
و منشأ این توهّم آنستکه: چون ما به الامتیاز عین ما به الاشتراک است، توهّم اندماج ضعیف فی القویّ شده؛ نظیر این توهّم در وجوب و استحباب شده؛ و حال آنکه اگر چنین باشد، وجوب عین استحبابات عدیده خواهدبود. مع أنَّ الاحکام الخمسه کلّها متضاده. و مراد به فرمایش حضرت أمیر علیه السّلام لَیْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌ مَحْدودٌ، (خطبۀ اوّل از «نهج البلاغه») اگر حدّ وجودی باشد، که از محلّ کلام خارج است؛ چه بیان عدم تناهی علم و قدرت و سایر صفات است، که لا یقف علی حدٍّ و اگر مراد حدّ مفهومی است، عباره اُخرای وَ کمالُ التَّوحیدِ نَفْیُ الصِّفاتِ عَنْهُ (خطبۀ اوّل از «نهج البلاغه») خواهد بود. کما یقال شی‌ءٌ لا کالاشیاء، («توحید صدوق» باب أنّه تبارک و تعالی شی‌ء ص 104 حدیث دوّم)و علمٌ لا کالعلوم، بلکه از این قبیل است تعبیر به جسمٌ لا کالاجسام، اگر ثابت شود صدور این عبارت از أئمّۀ أطهار علیهم السّلام؛ چنانچه از هِشام نقل شده؛ («اصول کافی»، ج 1، از ص 104 تا ص 106 و در «توحید صدوق» از ص 97 تا ص 104 هر دو، در باب أنّه عزّوجلّ لیس بجسمٍ و لا صوره ) و نحو این عبارت در مقام تقریب به افهام عجزه و جهله متعارف است. و همین است مراد به عبارت علمٌ کلّه، قدره کلّه. یعنی ذات، پدرِ پدر جدّ علم است؛ موجد العلم است؛ لا کسایر العلوم. کیف؟ و به صار العلم علماً، و صار القدره قدره. فهو ینبوع العلم و القدره و الحیوه و سایر الکمالات. و این تعبیرات نظیر آن است که بچّۀ نابالغی را به بعضی تعبیرات مناسب حال، حقیقتِ جماع و لذّت او را بفهمانند. و از اینجا معلوم شد که: مناطِ کمالِ ذاتِ واجب، نفس ذات است بذاته؛ بلا جهه و لا کیفٍ؛ و جمیع عوالم حتّی الاسماء والصِّفات ظهورات کمال اوست؛ کظهور الرّشحات من الینبوع. «اوست سرچشمۀ حیات که خضر زمان در طلب اوست».
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند گِل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند («حافظ»، طبع پژمان، ص 64، غزل 141)
بلی چون کمال خود را به این صفات بینند، بر او تعالی نیز اعتبار می‌کنند؛ و ذلک کما أن البعوضه تتوهّم أنّ للّه تعالی جناحین. پس فی الحقیقه مراد این است که: آنچه را در غیر او این أسماء اطلاق شود، او خود بذاته دارد بدون اسمه. سبحانه الله، اگر مراد اشتمال شی‌ء بر مادون، بنحو مادون که بحدوده باشد، بسیط نخواهد بود؛ بدترین مرکّبات، بل بدترین ترکیبات از حدود عدمیّه خواهد بود؛ بدتر از همیان «مُلاّ قُطْب» خواهد بود.
منابع :
- حسینی طهرانی (ره) - محمد حسین، توحید علمی و عینی، ص 74 تا 77