در قرن چهارم و پنجم، عده ای کوشیدند تا سرمایه غنی و گسترده عرفانی سده‌های نخست را گزارش و در حدّ امکان آن را با همه جوانبش – خواه عرفان عملی یا نظری، خواه تراجم و کلمات مشایخ، و ... – ثبت و ضبط نمایند. بدین ترتیب، کتاب های گرانقدری پدید آمدند که غالب آنها جنبه دایرة المعارفی داشتند. در این کتاب‌ها، مسائلی چون گزارش زندگی و احوال عارفان پیشین و نقل اقوال و آرای آن ها، مقامات و کرامات مشایخ بزرگ، ذکر مقامات و منازل، نکته های عملی یا نظری، عقاید عرفا در زمینه های مختلف، بیان و شرح اصطلاحات، مسائل متفرّقه، و ... درج شده است. هر چند در این کتاب ها، صبغه عرفانی عملی غالب است، لکن در لابه لای مباحث آن ها، مسائل و مباحث عرفان نظری نیز درج شده است. مهم ترین این کتاب ها، عبارتند از:
- اللمع تألیف ابو نصر سرّاج طوسی (م ۳۷۸ق)؛
- التعرّف لمذهب اهل التصوّف نوشته محمد کلاباذی (م ۳۸۰ق)؛
- آثار ابو عبد الرحمن سلمی (م ۴۱۲ق) که از بزرگ ترین گزارشگران احوال عارفان پیش از خود است؛ مانند: طبقات الصوفیه، درجات المعاملات، حقایق التفسیر، جوامع آداب الصوفیه، عیوب النفس و مداومتها، آداب الصحبه و حسن العشره، مناهج العارفین، نسیم الأرواح، الفتوّه، ملامتیه و الصوفیه و أهل التفتوّه، مسأله صفات الذاکرین و المتفکرین، المقدّمه فی التصوّف و حقیقته، کتاب الأربعین فی التصوّف، غلطات الصوفیه؛
- حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء ، نوشته ابو نعیم احمد بن عبدالله اصبهانی (م ۴۳۰ق) که در آن به بیان احوال و اقوال حدود ۷۰۰ تن از عارفان و زاهدان پرداخته و کتابی ارزشمند در این زمینه است؛
- رسالة قشیریة نوشته ابوالقاسم قشیری (م ۴۶۵ق)؛
- کشف المحجوب تألیف علی هجویری (م ۴۷۰ق)؛
- عوارف المعارف نوشته شهاب الدین ابوحفص سهروردی (م ۶۳۲ق).
دراین آثار، برخی از آموزه های عرفان نظری به صورت موجز و پراکنده در لابه لای مباحث دیگر به چشم می خورد. از سویی، بعضی از آثار که در زمینه عرفان عملی نگاشته شده اند نیز شامل پاره ای از آموزه های معرفتی و معارف نظری توحیدی به صورت کم رنگ بودند؛ مانند:
- قوت القلوب فی معاملة المحبوب نوشته ابو طالب مکّی (م ۳۸۷ق)؛
- منازل السائرین اثر خواجه عبدالله انصاری (م ۴۸۱ق)؛
- مشرب الأرواح تألیف روزبهان بقلی شیرازی (م ۶۰۶ق).
... در اواخر این دوره، آثاری با صبغه عرفان نظری بیش‌تری پدید آمدند؛ مانند : مشکاه الأنوار نگاشته ابو حامد غزالی (م ۵۰۵ق)، و زبده الحقایق، و تمهیدات نوشته عین القضاة همدانی (م ۵۲۵ق). البته، این آثار از نظر گستردگی و نیز عمق، هیچ گاه قابل مقایسه با آنچه ابن عربی در این عرصه ارائه نمود نمی باشند، ولی به طور روشنی نشانگر وجود رگه‌های قوی از عرفان نظری در دوره نخست هستند.
منابع :
- یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)