کتاب فتوحات مکیه، تألیف بلندآوازه ترین عارف جهان اسلام محیی الدین عربی است. در خطبه کتاب عنوان کامل آن چنین آمده است «الفتوحات المکیه فی معرفه الأسرار المالکیه و الملکیه».
انتخاب این نام از آن جهت است که کتاب دربردارنده مجموعه اى از مکاشفات غیبى مؤلف در مکه معظمه و در هنگام طواف بیت الله الحرام و عکوف در بارگاه الهى است.
چنانکه مى گوید: «و سمیتها رساله الفتوحات المکیه فی معرفه الأسرار المالکیه و الملکیه إذ کان الأغلب فیما أودعت هذه الرساله ما فتح الله به علی عند طوافی ببیته المکرم أو قعودی مراقبا له بحرمه الشریف المعظم».
مؤلف کتاب، عارف نامدار «ابوبکر محمد بن على بن محمد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طایی » مکنى به ابن عربى و ملقب به محیى الدین (۶۳۸-۵۶۰ ه. ق) است و موضوع آن عرفان و به خصوص عرفان نظری است، هر چند در این کتاب آموزه هاى فراوانى از علوم مختلف گرد آمده و از این جهت به آن عنوان دایره المعارف داده اند اما همه این آموزه ها در راستاى غرض اصلى کتاب که تبیین اصول اساسى عرفان نظرى و بیان منازل و مقامات در سیر و سلوک عرفانى است قرار گرفته است و لذا این کتاب یکى از مبسوط ترین و بهترین منابع عرفانى به شمار مى رود.
ابن عربى در مورد انگیزه تألیف فتوحات مى گوید: «پس از این که در تونس از ولى خود ابومحمد عبد العزیز (ابو محمد بن ابى بکر قرشى از عارفان بزرگ آن دیار) جدا شدم و به قصد زیارت خانه خدا به سمت مکه عزیمت نمودم، در مکه خداوند در خاطرم افکند تا فنون معارفى را که در غیبت خود تحصیل نموده بودم به ولى خود بشناسانم و از جواهر علومى که به آن دست یافته بودم به او هدیه نمایم لذا این رساله را براى او و همه یاران پاک و برگزیده و صوفیان حقیقت‌جو و نیز براى دوستمان عبدالله بدر حبشى تألیف نمودم».
بنابراین، هر چند ارادت ابن عربى به عارف بزرگ ابو محمد عبد العزیز محرک او در تألیف کتاب بوده، اما به این نکته نیز اشاره نموده که کتاب پاسخى است به نیاز کسانى که با ضمیرى پاک، جویاى حقیقت و در پى نیل به واقعیت اند.
ابن عربى -چنانکه خود تصریح نموده- فتوحات را در دو نسخه نوشته است.
نسخه اول در سال ۵۹۹ ه. ق در مکه مکرمه آغاز و در سال ۶۲۹ ه. ق در دمشق به پایان رسیده و نسخه دوم، در سال ۶۳۲ ه. ق آغاز و در سال ۶۳۴ به انجام رسیده است.
همانطور که اشاره شد کتاب فتوحات در دو نسخه توسط مؤلف آن نوشته شده است که در نسخه دوم بسیارى از مطالب موجود در نسخه اول حذف و مطالب دیگرى به آن افزوده شده است ، نسخه خطى موجود به خط مؤلف همان نسخه دوم است و نسخه اول نیز به خط یکى از پیروان او که در زمان حیات مؤلف نوشته است موجود مى باشد.
به دلیل توجه عالمان و عارفان به این کتاب، دست‌نوشت هاى متعددى از آن پدید آمده است تا آنجا که به گفته عثمان یحیى تنها در کتابخانه سلیمانیه در استانبول بیش از یکصد نسخه خطى از فتوحات موجود مى باشد.
کثرت نسخ خطى هر چند انتساب کتاب را به ابن عربى قطعى مى سازد اما احتمال تحریف را نیز در آنها تقویت مى کند، اگر آنچه شعرانی درباره کتاب فتوحات گفته است صحیح باشد، متعجب مى شویم که چه مقدار از این مهم‌ترین کتاب ابن عربى از آن اوست و چه مقدار از آن منسوب به اوست. شعرانى مى گوید هنگامى که درصدد تلخیص کتاب فتوحات برآمد با عباراتى مواجه گردید که به گمان او با عقاید مسلم کافه مسلمین تعارض داشت او پس از اندکى شک و تردید آنها را حذف کرد و روزى این مطالب را با شیخ شمس الدین (متوفاى سال ۹۵۵ ه. ق) که نسخه اى از فتوحات را به خط خود نوشته و با نسخه مؤلف در قونیه مقابله کرده بود در میان گذاشت و پس از خواندن آن دریافت که هیچ یک از عباراتى که وى حذف کرده بود، در آن نسخه موجود نیست. شعرانى نقل مى کند که براى وى مسلم گردید که نسخه هاى فتوحات که در زمان وى در مصر رواج داشت، شامل قسمتهایى مى شد که به نام مؤلف جعل شده بود و در مورد کتاب فصوص و دیگر آثار وى نیز چنین کارى صورت گرفته بود. (الیواقیت و الجواهر، ص۳) (تاریخ فلسفه در اسلام، شریف، ج۱، ص۵۶۴)
عثمان یحیى اولین ناشر فتوحات را امیر عبدالقادر جزایرى دانسته و همو نیز مى گوید که فتوحات تا سال ۱۳۲۹ه. ق سه بار در قاهره انتشار یافت.
این کتاب بارها به صورت افست و بدون تحقیق فنى چاپ شد، تا این که به مناسبت هشتصدمین سال تولد ابن عربی به درخواست گروه فلسفه و علوم اجتماعى شوراى عالى حمایت از فنون و ادبیات و علوم اجتماعى در مصر و با تأیید این شورا و با همکارى بخش تاریخ ادیان انجمن عالى تحقیقات در سوربن فرانسه و شوراى عالى فرهنگ مصر به شکلى فنى و با تحقیقى شایسته و تبویبى مناسب و فهرست‌هایى ارزشمند به چاپ رسید.
آنچه از این چاپ در اختیار است ۱۴ مجلد است که مشتمل بر ۱۰۶ جزء و ۱۶۱ باب از مجموع ۵۶۰ باب مى باشد.
و چنانکه محقق کتاب «دکتر عثمان یحیى» گفته است مباحث کتاب مطابق تقسیم بندى مؤلف در نسخه دوم فتوحات تنظیم شده که بر اساس آن مطالب کتاب به اسفار و اجزاء و ابواب تقسیم شده است و در مقدمه هر یک از اسفار، چکیده اى از مطالب آن عرضه شده و هر سفر به چندین فهرست از قبیل آیات قرآنى، احادیث ، امثال و حکم، اشعار، شرح حال خودنوشت (آنچه ابن عربى از زندگى خود در آن جلد گزارش کرده زیر عنوان السیره الذاتیه آمده است)، اصطلاحات عرفانى و... مزین گشته است.
با توجه به این که تحقیق کتاب بر اساس چهار نسخه مهم (یعنى نسخه خطى قونیه که در واقع نسخه دوم کتاب به قلم محیى الدین است و نسخه خطى بایزید که بر اساس نسخه اول فتوحات نوشته شده و نسخه خطى فاتح به قلم اسماعیل بن سودکین از شاگردان ابن عربى و نسخه مطبوع در سال ۱۳۲۹ ه. ق در قاهره) صورت گرفته است، مى‌توان این چاپ را نسخه اى کامل از فتوحات دانست که مطالب حذف شده از دست‌نوشت اول مؤلف و مطالب افزوده شده در دست‌نوشت دوم را در بر دارد.
نسخه موجود در این نوشتار نسخه اى است چهار جلدى که دار إحیاء التراث العربی از طبع اول فتوحات در مصر افست نموده است و همان طور که در پایان کتاب آمده، این نسخه مطابق است با نسخه دوم فتوحات به قلم مؤلف که در روز چهارشنبه بیست و چهارم ربیع الاول در سال ۶۳۶ ه. ق پایان یافته است.
به دلیل اهمیت فتوحات در ارائه آراء و اندیشه هاى ابن عربى و به دلیل جایگاه ممتاز آن در تبیین اصول و مبانى عرفانى، از زمان تألیف تا کنون توجه بسیارى از عالمان به آن معطوف گشته است گروهى با نسخه بردارى از آن و یا نوشتن شرح و تعلیقه و ترجمه و تلخیص و تکمله و گروهى با نقد و ایراد و اشکال، احساس خود را نسبت به این کتاب ابراز نموده اند.
متأسفانه فهرست جامعى از این آثار در اختیار نیست و آنچه اجمالا مى توان گفت این است که فتوحات به زبانهاى فارسى و ترکى و نیز بخشى از آن توسط پرفسور کربن به فرانسه ترجمه شده است.
شروح متعددى نیز بر آن نوشته شده که بسیارى از آنها به صورت مخطوط در کتابخانه هاى استانبول موجود است. عبدالوهاب بن احمد شعرانی (متوفاى ۹۷۳ ه. ق) آن را در کتابى تحت عنوان «لواقح الأنوار القدسیه المنتقاه من الفتوحات المکیه» تلخیص نموده و این کتاب را نیز در کتابى دیگر با نام «الکبریت الأحمر من علوم الشیخ الأکبر» مختصر ساخته است.
محیى الدین الطغمى علاوه بر تألیف کتابى در دو جلد تحت عنوان «تکمله الفتوحات المکیه» معروف به «عروش الحقائق فی رفع البلاء عن الخلائق» کتابى نیز با عنوان مختصر الفتوحات المکیه تألیف نموده است.
موقعیت علمى و اهمیت فتوحات را مى توان چنین بیان نمود:
۱- حاصل و نتیجه تلاش علمى و عرفانى ابن عربى را که در مجموعه اى از تألیفات او از کتاب‌ها و رساله ها پراکنده است، در این کتاب مى توان مشاهده نمود، کتابى که مؤلف آن حدود سى سال جهت پدید آوردنش تلاش نمود و حاصل فکر و تحقیق و کشف و شهود خود را در آن به ودیعه نهاد.
۲- فتوحات، دایره المعارفى است که در آن معارف اسلامى در ابعاد مختلفش از قرآن و حدیث و فقه و کلام و تفسیر و تاریخ و ادبیات و آداب سلوک و تأملات و مکاشفات با صبغه اى عرفانى عرضه شده است.
۳- مجموعه اى است بى بدیل از مهم‌ترین مسائل عرفان عملى از مراحل ، منازل و مقامات سیر و سلوک و حالات و مقامات اقطاب و ابدال و اولیا و مباحث عرفان نظرى از وحدت وجود و ولایت و انسان کامل و مراتب تجلیات اسماء و صفات حق و...
۴- کتابى است بسیار تاثیرگذار در تحول فکر و اندیشه در جهان اسلام ، که نمونه هایى از این تأثیر را در حوزه هاى عرفانى و خانقاهى و ادبى به خصوص شعر و فلسفى به ویژه حکمت متعالیه شاهدیم.
بر اساس فهرستى که ابن عربى در جزء دوم از سفر اول آورده است، کتاب به ۶۰ فصل و هر فصل به ابوابى تقسیم شده و مجموع ابواب ۵۶۰ باب است.
عناوین فصول و تعداد ابواب هر فصل به شرح زیر است:
فصل اول در معارف با ۷۳ باب
فصل دوم در معاملات با ۱۱۶ باب
فصل سوم در احوال با ۸۰ باب
فصل چهارم در منازل با ۱۱۴ باب
فصل پنجم در منازلات با ۷۸ باب
فصل ششم در مقامات با ۹۹ باب
علاوه بر این، تقسیم دیگرى نیز در کتاب مشاهده مى شود که طبق آن کتاب به اسفار و اجزایى تقسیم شده است. در پایان باب ۵۵۹ یعنى قبل از آخرین باب چنین آمده است: «انتهى الباب بانتهاء المجلده الخامسه و الثلاثین من هذا الکتاب» که با احتساب آخرین باب از کتاب، اسفار و مجلدات آن به ۳۶ سفر بالغ مى شود.
ابن عربى در باب ۸۸ در مورد ترتیب فتوحات مى گوید:
«فإنا ما قصدنا هذا الترتیب عن اختیار، و لو کان -ترتیب الکتاب- عن نظر فکری لم یکن -هذا الباب- هذا موضعه فی ترتیب الحکمه فأشبه آیه قوله تعالى «حافظوا على الصلوات و الصلوه الوسطى» بین آیات طلاق و نکاح و عده وفاه یتقدمها و یتأخرها... فالله تعالى رتب على یدنا هذا الترتیب، فترکناه و لم ندخل فیه برأینا و لا بعقولنا». (فتوحات، تصحیح دکتر عثمان یحیى، ج۱۳، ص۴۵۰)
علامه حسن زاده می فرمایند : خداوند درجات استاد علامه حاج سید محمد حسین طباطبائى صاحب المیزان را متعالى بفرماید که مى فرمود: شیخ یعنى محیى الدین عربى در فصوص مشت مشت آورد و در فتوحات دامن دامن.
آیه الله مرحوم سید صدرالدین صدر قدس سره، در خاتمه کتاب شریف المهدى، که از مؤلفات خود آن جناب است، فرماید: الخاتمه من الامور المستحسنه بل اللازمه ذکر الکتب و المؤلفات التى نقلنا منها، اداء لحق صاحب الکتاب، بل هو اقرب الى سکون نفس القراء الکرام و اطمئنانهم عند مراجعه الکتاب وهاهى:
پس از معرفى چند کتاب به ترتیب حرف تهجى الفتوحات المکیه للعالم العارف المحقق الشیخ ابى عبدالله محیى الدین محمد بن على المعروف بابن عربى الحاتمى الطائى، و الحق انه کتاب مفید فى بابه لا اظن ان یصدر له ثان فى عالم المؤلفات.( المهدى، (طبع بیروت)، ص ۲۴۵)
آن که در آخر کلامش افاده فرمود که لا اظن ان یصدر له ثان فى عالم المؤلفات، کلامى محققانه است. و تاکنون نه تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ یک از مصنفات شیخ در عالم مؤلفات مانند خود را ندیده است، بخصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص به او دانست ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ (الجمعه ۴).
تنى چند از اساتید بزرگوار ما رضوان الله تعالى علیهم که در نجف اشرف از شاگردان نامدار اعجوبه دهر، آیه الله العظمى، عارف عظیم الشان، فقیه مجتهد عالیمقام، شاعر مفلق و صاحب مکاشفات و کرامات، جناب حاج سید میرزا على آقاى قاضى تبریزى بوده اند که شرح حال ایشان در طبقات اعلام الشیعه تالیف علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى ( اعلام الشیعه، جزء اول، ص ۱۵۶۵) فى الجمله مذکور است، این اساتید براى ما از مرحوم قاضى حکایت مى کردند که آن جناب مى فرمود:
بعد از مقام عصمت و امامت، در میان رعیت احدى در معارف عرفانى و حقائق نفسانى در حد محیى الدین عربى نیست و کسى به او نمى رسد. و نیز فرمود که ملاصدرا هر چه دارد از محیى الدین دارد و در کنار سفره او نشسته است.
نسبت فصوص به فتوحات نظیر نسبت شواهد ربوبیه به اسفار در حکمت متعالیه، و نسبت اشارات به شفاء در حکمت مشاء است. و در هر عصرى او حدى از علماء، قادر فهم و تدریس فصوص و فتوحات است.
در این صحف مکرمه سخن از انبیاء و مرسلین و کلام حق سبحانه از قرآن مجید در وصف آنان عنوان مى شود که بحث و استنباط از جهت ولایت آنان است نه از حیث نبوت و رسالت آنان و بعباره اخرى، سخن در نبوت مقامى است نه نبوت تشریعى.
در فصوص الحکم از بیست و هفت کلمه تامه الهیه سخن به میان آورده است که مراد بیست و هفت کلمه نوعیه است نه شخصیه زیرا که هر سالک ولى در حد و قدر خود به حکمى از احکام یکى از آن انواع نوریه محکوم و منسوب است که از آن تعبیر به مشهد و یا مشرب، و یا عیسوى مشهد و مشرب است و هکذا چنانکه در فص عیسوى درباره عارف بسطامى گوید: نفخ فى النمله التى قتلها فحییت فعلم عند ذلک بمن ینفح فنفخ فکان عیسوى المشهد.
فصوص الحکم را به عربى و فارسى شروح بسیار است که شرح علامه قیصرى کتاب درسى شده است. علماى متاخر بر آن تعلیقات و حواشى بسیار دارند، مثل حواشى آقا میرزا محمد رضاى قمشه اى و حواشى میرزا هاشم اشکورى و حواشى مرحوم استاد میرزا سید ابوالحسن رفیعى قزوینى، و حواشى استاد آقا میرزا احمد آشتیانى و غیرهم. و این کمترین علاوه بر تصحیح و تعلیقات بر شرح قیصرى، یک دوره فصوص الحکم را به فارسى شرح کرده است و تاکنون دو دوره کامل به تدریس آن توفیق یافته است.
شرح علامه قیصرى بسیار مفید و کثیر الفروع است و حائز اهمیتى بسزا در مسائل عرفانى است و دوازده مقدمه اى که بر آن نوشته است خود به منزله مدخلى در مسائل صحف عرفانى است.
فتوحات مکیه در میان مؤلفات عرفانى او ام الکتاب او است و آن پانصد و شصت باب است که هر باب آن، خود یک کتاب است. باب سیصد و شصت و ششم آن درباره حضرت بقیه الله قائم آل محمد مهدى موعود است صلوات الله علیهم اجمعین.