مشارق الدراری نام شرحی است به زبان فارسی بر قصیده تائیه ابن فارض (۵۷۶-۶۳۲ ق) به قلم سعید الدین سعید فرغانی (۶۹۱ ق).
نام کامل این شرح مشارق الدراری فی کشف حقائق الدر است و تقریری است از درس صدر الدین قونوی که گویا در پایان جلسات درس خود، ابیاتی از تائیه ابن فارض را می‌خواند و شرحی از کلام ابن عربی بر آن می‌آورد و مطالبی هم به زبان فارسی در پی آن می‌گفت. همین تقریرات بود که سعید الدین فرغانی آن‌ها را گردآوری کرده، در حضور جلال الدین محمد مولوی خواند و به نظر صدر الدین نیز رساند. (دائره المعارف بزرگ اسلامی)
اهتمام صدر الدین قونوی بر تائیه ابن فارض بیش از این بوده است چه اینکه در مقدمه‌ای که بر مشارق الدراری نوشته است، اهمیت آن را می‌توان دریافت:
« .... در سنه ثلاث و اربعین و ستماه که این ضعیف را از شام به دیار مصر دعوتی افتاد، جماعتی از فضلا و اکابر اهل ذوق و معتبران، این قصیده را هم در دیار مصر و هم در دیار شام و روم خواندند و شرح مشکلاتش را شنیدند و تعلیق زدند، به نیت آن که نکت و فوایدش را ضبط کنند و تحریر رسانند و هیچ کس را میسر نشد مگر محرر این شرح، برادر شیخ عالم عارف افتخار المشایخ سعید الدین سعید فرغانی را...» (مشارق الدراری، مقدمه، ص۱۱۱)
از آنجا که این تقریر مقبول صدر الدین افتاد، مؤلف را تشویق کرد که آن را به زبان عربی برگرداند. گویا این خواست قونوی اجابت شده و کتاب «منتهی المدارک و مشتهی کل عارف و سالک» ترجمه عربی مشارق باشد. (مشارق الدراری، مقدمه، ص۱۰)
مشارق الدراری به جهت اشتمال بر مباحث عرفانی و حل مشکلات و دشواری‌های تائیه ابن فارض و هم به جهت مباحث ادبی، مورد توجه قرار گرفته است و بارها به طبع رسیده است که آخرین چاپ آن در داخل کشور، به اهتمام استاد سید جلال الدین آشتیانی می‌باشد.
قصیده تائیه، مهمترین و معروف‌ترین اثر ابن فارض است و به نام‌های «تائیه کبری»، «نظم السلوک» و «نظم الدر» نیز معروف می‌باشد. این قصیده که با نزدیک به هفتصد و پنجاه بیت، بزرگ‌ترین بخش از دیوان وی را تشکیل داده، معراج نامه ابن فارض است. گویا ابن فارض آن را در آغاز «انفاس الجنان و نفائس الجنان» نامیده، سپس به «لوایح الجنان و روائح الجنان» تغییر داد، ولی پس از رؤیای نبوی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اشارت آن حضرت، آن را «نظم الدر» نام نهاده است. حالات روحی و جسمی ابن فارض به هنگام سرودن این قصیده بسیار جالب و حیرت انگیز است.
هر چند نام ابن فارض در کنار عارفانی همچون محی الدین ابن عربی، شیخ شهاب الدین سهروردی، صدر الدین قونوی و دیگر عارفان و فیلسوفان الهی، یاد می‌شود - به گونه‌ای که اسطوره وار نقل شده است که محی الدین در ملاقاتی با ابن فارض به او می‌گوید که در صدد شرحی بر تائیه اوست و ابن فارض چنین پاسخ می‌دهد که «فتوحات» تو شرح آن است - ولی تفاوت‌های بسیار زیادی بین او و دیگران وجود دارد، بالاخص با ابن عربی و مکتب وحدت وجودی او. ابن فارض نماینده ی سلوک و زهد همراه با تقید به شریعت است و اوج سلوک عارف را اتحاد شهودی می‌داند.
کتاب مشارق، گذشته از شرح تک تک ابیات و توضیح و تفسیر آن‌ها، مطالبی را در آغاز کتاب به عنوان چهار اصل در بر دارد:
-اصل اول: در ذکر صفات و اعتبار علم و شهود و نور و وجود و حکم مبدئیت و امر اولیت
-اصل دوم: در بیان صدور و تعین عالم ارواح و ظهور و تحقق عالم مثال، که خیال منفصلش خوانند به زبان اصطلاح
-اصل سوم: در ترتیب عالم اجسام و مراتب او، با آفرینش آدم علیه الصلاه و السلام
-اصل چهارم: در شرح نشآت انسان و اطوار و احوال او، تا رسیدن به نهایت کمال او، و تقریر آن که اوست که مقصود است از آفرینش هر چه در وجود است.
در لابلای هر اصل ضمن فصولی، شارح به ایرادات و شبهات نیز پاسخ داده است.
فرغانی در شرح ابیات روش واحدی را اتخاذ نکرده است - شاید این نابسامانی از تدریس صدر الدین آغاز شده باشد، زیرا همچنان که اشاره شد، این شرح حاصل تفسیرهای پراکنده صدر الدین در پایان جلسات درس بوده است - در برخی موارد پس از آوردن بیت، مفردات آن را توضیح داده، سپس کل بیت را به زبان فارسی برگردانده است. بعد از مقدمات، به شرح غموض و دشواری‌های اشعار پرداخته، با مبانی ابن عربی به بازگویی اسرار و رموز آن اقدام کرده است.
شایسته است در پایان، خلاصه‌ای از مباحث و مطالب قصیده تائیه ارائه شود:
الف) دشواری‌های راه وصال: بیان جلوه حسن یار، نوشیدن شراب عشق، غلبه سکر و بسط حاصل از آن طلب و شوق وصال محبوب را پدید آورد، همراهی سلوک با محنت‌ها، درد فراق و سوز دل و مقایسه مصائب عاشق با بلایای انبیا
ب) فنا و اتحاد: رها شدن از تعلقات نفس، دریافتن این که محبوب خود اوست، نیل به مقام جمع و خلافت، تعبیر از این مقام به «انا هی» توجه جمله عبادات به او، تبری صریح از حلول و تمثیل به داستان «دحیه کلبی»
ج) حب مظاهر: مظهریت همه اشیا و موجودات، نشات گرفتن عشق‌های زمینی از عشق الهی
د) خوارق عادات: انتساب همه کرامات و معجزه‌های انبیا و اولیا به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، یکی بودن با آن حضرت
ه) روح: پیدایش همه موجودات از فیض روح
و) علم کشفی: تفسیر علم حقیقی به علمی که رفع حجاب می‌کند و اینکه این علم ورای عقل و معلومات حصولی است.
ز) وصایت: تصریح به وصایت علی بن ابی طالب علیه‌السّلام پس از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اینکه او حلال مشکلات امت است، ضمن تجلیل از مقام خلفای راشدین.
و اوضح بالتاویل ما کان مشکلا علی بعلم ناله بالوصیه
منابع :
- ویکی نور