عشق در انسان گونه‌های متنوعی دارد. این گونه‌ها را به صورت زیر ترسیم می‌کنیم:
عشق بسیط
عشق بسیط عشقی است که آدمی به عنوان یک موجود به حضرت حق دارد. این عشق را می‌توان با نام‌های دیگری همانند عشق خام، عشق نپخته، عشق ناخواسته، عشق مشترک، عشق ساده، عشق فطری، عشق غریزی و ... نام برد. وجود این عشق در انسان مانند هر موجود دیگر در بحث گذشته با برهان فلسفی ثابت شد.
عشق مرکّب
عشق مرکّب یعنی عشق عالمانه که همراه با علمِ به عشق است. این عشق را می‌توان عشق خواسته، پیچیده، پخته و ویژه نامید.
عشق حقیقی
عشق حقیقی آنجاست که معشوق خدا باشد. به توضیح این قسم خواهیم پرداخت. عشق مجازی جایی است که معشوق غیر خداست، هرچه که باشد. سرّ اینکه این عشق را مجازی دانسته‌اند، این است که محبت به کمال تعلق می‌گیرد. به تعبیر آن بزرگ
«محبوبیۀ الکمال ذاتیۀ» (حاشیه مرحوم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی بر قبسات. ص صد و پنجاه و هشت)؛
«محبوب بودن کمال ذاتی است» و هیچ موجودی حقیقتاً دارای کمال نیست، بلکه به نظر عرفان هیچ موجودی حقیقتاً دارای وجود نیست. کون تامّش مجازی است، چه رسد به کون ناقصش. کمال اولش مجازی است، تا چه رسد به کمال ثانی‌اش («کون تام» یعنی اصل هستی یک شی و «کون ناقص» یعنی کمالات و صفات یک شی).
بنابراین هیچ موجودی غیر حق حقیقتاً محبوب و معشوق نیست. حق معشوق حقیقی است و جز او هرچه باشد، معشوق مجازی است.
عشق نفسانی، عشقی است که منشأش مشابهت نفس عاشق و معشوق و قهراً اعجاب عاشق به صفات نفسانی معشوق است، مانند عشق به خوبان عالم، پهلوانان و جوانمردان و شاید همین معنا را شاعر اراده کرده است:
هرچه گویم عشق را شرح و بیان
چون به عشق آیم خجل گردم از آن
هرچه گویم عشق از آن برتر بود
عشق امیرالمؤمنین حیدر بود ( روح مجرد ص ۵۴۹ (پاورقی) به نقل از مثنوی معنوی)
منشا عشق حیوانی شهوت حیوانی و طلب لذتی حیوانی است، در این عشق اعجاب عاشق بیشتر به صورت و بدن معشوق است (شرح اشارات خواجه طوسی، ج۳، ص۳۸۳).
منابع :
- سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)، آیت‌الله علی رضائی تهرانی، صص 212 تا 213