عرفان شیعی

بر همین اساس قرآن کریم با اینکه یکی از کارهای اساسی رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را هدایت می‌داند:

«وَ إِنَّکَ لَتهَْدِی إِلی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فی السَّمَوَتِ وَ مَا فی الْأَرْضِ‌» (شوری/۵۲ و ۵۳)؛

«و محققاً تو به سوی راه مستقیم هدایت می‌کنی، همان راه خداوندی که برای اوست هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است».

اما مکرراً یادآور می‌شود که هدایت فقط به دست پروردگار است و حتی تو هم در آن نقشی نداری.

«إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یهْدِی مَنْ یشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» (قصص/۵۶)؛

«تو هر آن کس را که دوست داری، هدایت نمی‌کنی و لکن خداست که هر کس را بخواهد هدایت می‌کند».

جمع میان این دو دسته آیات اقتضا می‌کند که بگوییم هدایتگر اولاً و بالذات خداوند متعال است و ثانیاً بالعرض دیگران، همانند انبیا و اوصیا.

این گونۀ گفتاری از اسلوب‌های رایج در قرآن است که نمونه‌هایی از آن را در مسئله «قبض روح»، «علم»، «قدرت»، «عزت»، «رزق»، «ملک» و ... می‌یابیم.

مفسر بزرگ علامه طباطبایی چنین می‌نویسد:

«و کذلک الآیات الناطقة فی التوفی و الخلق و الرزق و التأثیر و الحکم و الملک و غیر ذلک فإنها شائعة فی أسلوب القرآن، حیث ینفی کل کمال عن غیره تعالی، ثم یثبته لنفسه، ثم یثبته لغیره بإذنه و مشیته، فتفید أن الموجودات غیره تعالی لا تملک ما تملک من هذه الکمالات بنفسها و استقلالها و إنما تملکها بتملیک الله لها إیاها» (المیزان، ج۱، ص۱۵۷)؛

«همانند آیات شفاعت است آیاتی که دربارۀ توفّی، (قبض روح) رزق، تاثیر، حکم، مالکیت و ... در قرآن آمده که این‌گونه آیات در اسلوب قرآن فراوان است. اسلوب قرآن در این زمینه این است که ابتدا هر کمالی را از غیر خداوند نفی می‌کند و سپس فقط برای خود آن کمال را اثبات می‌کند و در آخر آن کمال را برای غیرخود، البته با اذن و خواست خود، ثابت می‌کند. این شیوۀ بیانی می‌فهماند که هیچ‌یک از موجودات غیر پروردگار کمالات خویش را مستقلاً و از پیش خود دارا نیست و فقط با تملیک حق آن کمالات را دارا است». 

از آنچه گفته شد، این تقسیم به دست آمد که راهنمای انسان یا بالذات راهنماست و یا بالعرض. راهنمایی بالذات از آن پروردگار است. بحث از کیفیت راهنمایی خداوند در دانش‌های تفسیر و کلام به تفصیل مطرح است و ما در اینجا از طرح آن چشم می‌پوشیم. راهنمایی بالعرض از آن انسان‌های راه‌رفتۀ راه‌یافتۀ به مقصد است و ما در اینجا به توضیح این بخش می‌پردازیم، زیرا این بخش است که به عنوان یکی از اهمّ مباحث عرفان مطرح است.