بحث رعایت حقوق هم در علم فقه مطرح است و هم در علم اخلاق و هم در عرفان. رعایت بسیاری از حقوق از منظر فقه مستحب است، ولی از منظر عرفان لازم است. اموری که بر گردن آدمی حقّی دارند، فراوانند.
از باب نمونه:
زمین، آب‌ها، درختان، حیوانات، مسجد و به‌ویژه مسجد محل سکونت، عالم و بخصوص عالم محل زندگی، قرآن و مخصوصاً مصحف موجود در خانه، دیگر انسان‌ها و به‌ویژه مسلمانان و به خصوص مؤمنین، فامیل، پدر و مادر، همسایگان، ، اساتید و معلمان، فرزندان، همسر و ... .
فقط برای مسلمان بر گردن مسلمان در روایت نبوی ۳۰ حق ذکر شده است (شیخ انصاری، مکاسب محرمه، ج۱، ص۳۶۵) و امام سجاد علیه السلام در رسالى الحقوق ده‌ها نوع حق را بیان فرموده‌اند (خصال شیخ صدوق، ج۲ص۳۴۵، با ترجمه و شرح کوه‌کمره‌ای). خواندن و عمل به این رساله، وظیفۀ اول هر سالک است. مبنای رعایت حقوق، قانون انصاف است.
انصاف یعنی:
«أَنْ تُحِبَّ لغیرک مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ» (کافی، ج۲، ص۱۶۹)؛
«آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگری هم بپسندی».
گاه سالک با تحمّل ریاضت‌ها قدم از قدم برنمی‌دارد، زیرا حقّی را مهمل گذاشته است و خود نمی‌داند.
سالکی که پدر یا مادرش از صمیم دل از او راضی نیستند، قدمی پیش نمی‌رود.
استاد حسن‌زاده فرزندش را به ناحق تأدیب می‌کند. کدورت نفسی برایش پیدا می‌شود و از آمل تا تبریز می‌رود تا به خدمت عارف سوخته مرحوم سید محمدحسن الهی برسد و دردش التیامی بیابد. مرحوم الهی می‌فرماید: «دیشب در کشف در خدمت استادم قاضی بودم، فرمود: فلانی (یعنی استاد حسن‌زاده) چه‌طور می‌خواهد این راه را طی کند با اینکه با عیالاتش چنین برخوردی دارد».
استاد حسن‌زاده می‌فرمود: از مغر سر تا نوک پا از خجالت سرخ شدم(این مطلب را شفاهی از استاد شنیدم).
استاد می‌فرمود:
سالکی در نجف برخاسته بود نماز شب بخواند. احساس ضعف می‌کند، شیشۀ عسل را برمی‌دارد تناول کند، می‌بیند روی عسل را مورچه‌ها پر کرده‌اند. آنها را با آب می‌کُشد و عسل می‌خورد. در خواب به شدّت او را توبیخ می‌کنند که چرا این‌چنین مورچه‌ها را از بین بردی.
پس از شهادت امام سجاد علیه السلام ، شتر ایشان از اصطبل خانه فرار کرد و بر سر مزار امام سر به زمین زد. امام باقرعلیه السلام فرمود:
حق دارد. پدرم ۲۰ سفر با او به مکه رفت و یک تازیانه به او نزد(منتهی الآمال، بخش زندگی نامة امام سجاد علیه السلام).
مرحوم علامه طباطبایی مرغ و خروس داخل خانه را نمی‌کشت تا خود می‌مردند (آیت‌الله جوادی آملی، شمس الوحی تبریزی، ص۳۰۴)
منابع :
- سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)، آیت‌الله علی رضائی تهرانی، صص330 تا 332