عرفان شیعی

دامن خلوت ز دست، کی دهد آن کس که یافت

در دل شب‌های تار ذوق مناجات را (از دیوان وحدت کرمانشاهی (طهماسب قلی خان کلهر))

عارف کامل مرحوم سید علی قاضی نوشته‌اند:

«و العجب لمن یروم مرتبۀ من الکمال و هو لایقوم اللیال» (سید محمدحسن قاضی، صفحات من تاریخ الاعلام فی النجف الاشرف، ج۱، ص۱۸۷)؛ «شگفت از کسی که به دنبال درجه‌ای از کمال است و سحرخیزی ندارد».

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به علی مرتضی صلواه‌الله علیه فرمود: «عَلَیکَ بِصَلَاۀ اللَّیلِ» (کافی، ج۸، ص۷۹)؛ «ای علی! بر تو باد نماز شب» و این جمله را سه بار تکرار فرمود.

در سلوک راه خدا بعضی کارها جزء خطّ قرمزهاست، یعنی ترکش به هیچ رو جایز نیست. نماز شب در رأس این کارهاست. مواردی دیده شد که استاد دستور تکرار اربعین به سالک می‌داد، فقط به این علت که سالک یک شب، نماز شبش قضا شده بود. در روایت است که

«الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِن» (بحارالانوار، ج۶۴، ص۳۰۴)؛ «یعنی زمستان، بهار اهل ایمان است».

چرا؟ به دلیل اینکه شب‌هایی بلند دارد و سالک بیشتر از فضای سحر استفاده می‌کند. استاد می‌فرمود:

سالک اگر دستور خاصی برای سحرخیزی از طرف استاد نداشته باشد، باید تابستان‌ها یک ساعت به اذان و زمستان‌ها یک ساعت و نیم به اذان صبح برای تهجّد برخیزد.

البته این مقدار را حدّاقل می‌دانستند و بیداری بیشتر را در صورت کشش حال، مجاز می‌شمردند.

ده‌ها اثر و خاصیت دنیوی، برزخی و اخروی برای بیداری شب و تهجّد در روایات برشمرده‌اند. در قرآن رسیدن پیامبر اسلام به «مقام محمود» مشروط به تهجّد شب دانسته شده است (اسراء/۷۹).