آن چه جهان را فرا گرفته نیست مگر وجود و به مثل، همان طور که در مبحث علم فرمودند چون علم تعلق به معلوم گیرد خداى را علیم گویند و چون تعلق به مراد گیرد مریدش خوانند و چون تعلق به مبصر گیرد بصیرش خوانند و چون تعلق به مسموع گیرد سمیعش خوانند و همچنین در دیگر صفات، که یک صفت بیش نباشد و متعلقاتش بسیار است. همچنین است در این مبحث که گوییم به قول عارفى:
مشو أحول، مسمى جز یکى نیست اگر چه ما بسى اسماء نهادیم
آرى:
از کران أزلی تا به کران ابدى درج در کسوت یک پیرهنش ساختهاند
اینک براى تبیین مراد، گفتارى از نسفى در کشف الحقائق و سپس بیانى از حکیم سبزوارى در جامع الاسرار مىآوریم. نسفى گوید:
ما دام که اسم خداى باقى است و اسم تو هم باقى است، بدین سبب اثبات وجود خداى مىکنیم و اثبات وجود خود هم مىکنیم و خدا را مىشناسى، خود را هم مىشناسى و در مقام شرکى و از مقام وحدت دورى. این معرفت و شناخت تو جز غرور و پندار نیست و این سخن، تو را جز به مثالى معلوم نشود. مثلا تا دست عزیز، عزیز را اسمى مىداند و خود را هم اسمى مىداند بدین سبب عزیز را غیر خود مىداند و خود را غیر عزیز مىشناسد. عزیز را ندانسته است و خود را نشناخته که اگر دست عزیز خود را دانسته بودى و عزیز را شناخته بودى بیقین بدانستى که عزیز موجود است و بغیر عزیز چیزى موجود نیست که اگر دست عزیز را دو وجود باشد عزیز را دو وجود لازم آید و این محال است. زیرا وجود عزیز یکى بیش نیست و امکان ندارد که دو باشد پس دست عزیز را بغیر عزیز وجود نباشد. پس بنا بر این اسم سر و اسم پاى و اسم دست و اسم روى و اسم جسم و اسم روح، اسماء مراتب عزیز باشند و عزیز اسم جامع باشد. این چنین که مراتب اسامى خود را دانستى، اسامى وجود را نیز همچنین مىدان که «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» که «إنّ اللّه خلق آدم على صورته» بدان که اگر کسى از موم صد چیز بسازد و به ضرورت صد شکل و صد اسم پیدا آید و در هر شکلى چندین اسامى دیگر باشد (شکل شیر ساختیم در شکل شیر چندین اسم است مانند سر و گوش) اما عاقل داند که بغیر موم چیز دیگر موجود نیست و این جمله اسامى که پیدا آمده، اسامى موم است، که موم بود که به جهات مختلف و به اضافات و اعتبارات آمده است.
به هر رنگى که خواهى جامه مىپوش که من آن قد رعنا مىشناسم
بدان که خلق یک صفت است از صفات این وجود و حیات یک صفت است از صفات این وجود و علم یک صفت است از صفات این وجود و ارادت و قدرت، و جمله صفات را این چنین مىدان. و سماء یک صورت است از صور این وجود و ارض یک صورت است از صور این وجود و جماد یک صورت است از صور این وجود و نبات و حیوان، و جمله صور را این چنین مىدان و اللّه اسم مجموع است و جامع جمله صور و صفات این وجود است.
این است معنى لا اله الا اللّه و این سخن، تو را جز به مثالى معلوم نشود. مثلا در من که عزیزم، حیات یک صفت است از صفات من و سمع یک صفت است از صفات من و بصر یک صفت است از صفات من و طب و حکمت و جمله صفات را این چنین مىدان، و سر یک صورت است از صور من و پاى یک صورت است از صور من و روى و پشت و جمله صور را همچنین مىدان، و عزیز اسم مجموع است و جامع جمله صور و صفات من است. پس عزیز نیست الّا جمله. این است معنى «إنّ اللّه تعالى خلق آدم على صورته» و این است معنى «من عرف نفسه فقد عرف ربّه».
حدیث عاشقان این بد سنایى سخن کوتاه شد اللّه أکبر
یافت آن که یافت و نیافت آن که نیافت بدان که اگر این وجود به چراغ نسبت کنند این چراغ را مشکات از خود است و زجاجه از خود است و روغن از خود و نار از خود و اگر این وجود را به درخت نسبت کنند این درخت را زمین از خود است و آب از خود و آفتاب از خود و تخم از خود و میوه از خود است و مغز و باغبان و روغن از خود و خورنده از خود است و اگر این وجود را به انسان تشبیه کنند این انسان را قالب از خود است و روح از خود و عقل از خود و علم از خود و جبرئیل از خود و کتاب از خود و کلام از خود و رسول از خود و نبى از خود و امت از خود و اقرار از خود و انکار از خود است و عاشق و معشوق از خود و دوزخ از خود و بهشت از خود است و آن عزیز از سرّ همین نظر گفته:
جهان را بلندىّ و پستى تویى ندانم چهاى هر چه هستى تویى
(حکیم ابو القاسم فردوسى)
اما کلام مرحوم سبزوارى:
داد جارویى به دستم آن نگار گفت از این دریا برانگیزان غبار
مراد از جارو «لا» ى نافیه است. (سنایى گوید: لا، نهنگى است کائنات آشام) در لا اله الا اللّه، و نگار، اهل ذکر که به طلاب حق ذکر مىدهند، شرط است که از دریاى وجود بلا تشبیه غبار امکان را بروبد که امکان لا ضرورت است و موصوفش ماهیات و تعینات که عدمىاند و مباد که به وجودى بما هو موجود بر زند که وجود از صقع وجوب است چه حیثیت امتناع، عدم است این است.
که گوید:
عارف حق شناس را باید که به هر سو که دیده بگشاید
در حوائج خداى را بیند جز شهود خداى نگزیند
و این است که همه موجودات مدعى الوهیتند، همه در اثبات الوهیت اللّه مقهور است و اینکه بعض عرفا گفتهاند موجودى نیست که پرستیده نشده باشد از براى مشرکى و اختصاص ندارد به آفتاب یا آتش یا گوساله سامرى و غیرها کاذب نیست مصدق این معنى این است که خود پرست بدتر است از بت پرست و خود پرستان و تعین پرستان بىشمارند أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (یوسف: 39).
منابع :
ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، علامه حسن زاده آملی، ص: 12