حق جلّ و علا جمیل است. مراد از جمیل صفات جمالیه اوست و صفات جمالیه آن چیزهایى است که متعلق به لطف و رحمت است و حق تعالى ذو الجلال است. مراد از جلال آن چیزهایى است که به قهر و عزت و عظمت و ستر متعلق است. جمال و جلال به این معنى از اصطلاحات عرفاست و حکما گاهى از جمال به صفات ثبوتى تعبیر مىکنند و از جلال به صفات سلبی.
نه مرکّب بود و جسم نه مرئى نه محل بىشریک است و معانى تو غنى دان خالق
یعنى بىشریک است و بىمعانى. معنى و معانى در این شعر از اصطلاحات متکلمین است. یعنى صفات زاید بر ذات. حق تعالى بىمعنى است، یعنى صفات او زاید بر ذات او نیست بلکه عین ذات اوست. پس حکیم گوید صفات سلبیه، صفات جلالیه حقند یعنى او اجلّ است از اینکه مرکّب باشد و اجلّ است از اینکه جسم باشد و مرئى باشد و هکذا.
امّا عارف گوید که صفات جلالی هم عین ذات خداست که آن ذات بر اثر استیلا و احاطه و قدرت و عظمتش، قهار است، عزیز است، عظیم است و هکذا در دیگر صفات جلالی.
پس جلالی به اصطلاح عارف، نه اینکه اجلّ است از این معانى بلکه به این معنى است که این ذات از شدت عظمت وجودى و اتصاف به جمیع صفات کمالیه ذو الجلال و العظمه است یعنى شکوه و هیبت و سلطنت دارد. خلاصه همین ذات واحد واجب الوجود یعنى این ذات صمد از آن جهت که همه رحمت اوست رحیم است و همه نعمت اوست منعم است و دیگر صفات جمالى. همین ذات از آن رو که محیط است و علت است، و اول و آخر است و ما سوایش اشعه ذات و تجلیات صفات او هستند، قاهر، محیط و جبار است که به لحاظ صفات ثانى یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ* (آل عمران: 28) یعنى خدا شما را از خود بر حذر مىدارد، و به لحاظ صفات اول أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (فصلت: 53) و به قول جناب حاجى سبزوارى:
اى به ره جستجو نعره زنان دوست دوست گر به حرم ور به دیر کیست جز او، اوست اوست
پرده ندارد جمال غیر صفات جلال نیست بر این رخ نقاب نیست بر این مغز پوست
به مثل، خورشید فروغش که همه را رسیده، نور مىدهد و مىپروراند، جمال اوست و اینکه دیده از دیدارش عاجز است، این شدت عظمت نور وجودىاش جلال اوست چنانکه در چند مورد از ادعیه، که مقالات علمى پیغمبر و آل پیغمبر مىباشند آمده است «یا خفیّا من فرط ظهوره» و جناب حاجى این مضمون را در اول منظومه حکمتش به
نظم عربى فرمود:یا من هو اختفى لفرط نوره الظاهر الباطن فی ظهوره
) و حق جلّ و علا از این دو صفت جمالى و جلالی در قرآن شریف تعبیر به «یدین» فرمود که آن دو دست از حق جلّ و علا بر خلق انسان کامل توجه فرمود. یعنى آن دو صفت کار دو دست را در انسان که کون جامع است می‌کند، زیرا که انسان جامع حقایق عالم و مفرداتش مىباشد.
مراد از حقایق، مظاهر جمالى و جلالیاند و مراد از مفردات موجودات خارجى.
منابع :
ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، علامه حسن زاده آملی، صص: 48 تا 50