دوره نخست

تقریبا همه کاوشگران عرفان اسلامی هم رای هستند که در قرن اول هجری نام صوفی و عارف وجود نداشته است و چنانچه استاد مطهری نیز می فرمایند ظهور اسم صوفی در نیمه اول قرن دوم صورت پذیرفته است.

بنابراین با توجه به مطالبی که در مورد خاستگاه عرفان اسلامی گفته شد باید پذیرفت که عرفان اسلامی از جهت محتوا با خود اسلام همزاد است و اگر چه اسم و رسم تصوف، شکل گیری و امتیاز گروهی را در قرن اول نپذیریم، اما نمی‌توان وجود مفاهیم علمی و عملی عرفانی را در قرن اول هجری منکر شد. زیرا تحقیقا میتوان گفت که همه آنچه عرفا به تدریج در دوره‌های مختلف به دست آوردند، در تعالیم شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام و صحابه ایشان می‌توان دید.

علیهذا می‌توان دوره آغازین عرفان اسلامی را به دو مرحله تقسیم نمود:

· مرحله اول که هنوز نام صوفی و نحله‌ای به عنوان صوفیه در برابر نحله‌های دیگر به وجود نیامده است، اما واقعیت عرفان اسلامی از همان آغاز به روشنی در آن دیده می‌شود و تا اوایل نیمه اول قرن نخست ادامه دارد.

· مرحله دوم که اندک اندک نام صوفی و تصوف و عارف و عرفان ظهور می‌یابد و علاوه بر آن محل‌های ویژه عابدان مانند صومعه و خانقاه پدید آمده و مفاهیمی مانند زهد، اخلاص، ریاضت و معرفت بروز می‌کنند.

به هر حال این دوره، دوره شکل‌گیری و پیدایش عرفان اسلامی و تثبیت و تحکیم و تدوین و ترتیب آن است. این دوره از یک نظر همه آنچه را از عرفان توقع می‌باید داشت، به طور چشمگیری در خود دارد. آموزه‌هایی چون سیر وسلوک، درجات قرب، عشق، فناء، بقاء، معرفت و وحدت شخصیه (در حد و اندازه‌های آن دوران، نه در حد پیشرفته آن) جایگاه مطلوب خود را یافته‌اند، به گونه‌ای که در طی این دوره ما با میراثی بس شگرف از صوفیه و با مشایخ بسیار برجسته روبرو هستیم. 

عرفان این دوران چنان جذابیتی را برای خود فراهم آورد که بزرگان عرصه علم و فرهنگ را با همه عظمت‌شان به خود مایل ساخت. بزرگانی همچون بوعلی سینا (به عنوان نمونه بنگرید نمط نهم و دهم اشارات) و ابو حامد غزالی (به عنوان نمونه بنگرید به المنقذ من الضلال) که در مکتب و مدرسه درس خوانده بودند، اندک اندک از حامیان عرفان و تصوف گشته‌اند. بلکه درخشندگی این دوره زمینه‌ساز گرایش فرزانگان دیگر در سده‌های پس از آن به عرفان شد، فرزانگانی همچون عین القضاه همدانی (بنگرید به مقدمه زبده الحقائق؛ عین القضاه همدانی، دفاعیات و گزیده حقائق، ص ۸۴ و ص ۸۵، ترجمه دکتر قاسم انصاری) و شیخ اشراق در سده ششم. فخامت و غنای عرفانی این دوره به اندازه‌ای است که اگر تنها همین دوره در عرفان اسلامی وجود می‌داشت، کافی بود که در برابر عرفان‌های بدیل از سنت‌های دیگر قرار گیرد و شایستگی و درخشندگی خود را به رخ دیگران بکشد.

این سده‌ها (دوم تا پنجم) از یک سو با حرکت کلامی و فلسفی مقارن بود. مباحث کلامی ازهمان سده نخست هجری جسته و گریخته در میان مسلمانان به چشم می‌خورد، لیکن به عنوان یک نحله فرهنگی از سده دوم آغاز گردید. و اولین گروه کلامی مقتدر به نام معتزله شکل گرفت (هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۱۴۶ و ص ۱۴۷) و تا نیمه سده سوم رواج چشمگیری یافت که یکی از عوامل رواج این نحله، طرفداری خلفای عباسی تا الواثق بالله (۲۳۲) بود. ( ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۱، ص ۵۶؛ خلیل الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ج ۱، ص ۱۲۶) در آغاز سده چهارم، ابوالحسن اشعری مکتب اشاعره را در برابر معتزله پیش کشید. و رفته رفته موجب گردید که از رواج و رونق اعتزال کاسته شود و عرصه کلام درسده چهارم و پنجم در بین اهل سنت به دست اشاعره افتاد.( هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۱۶۳ و ص ۱۶۴؛ دکتر صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۱، ص ۲۴۳) در برابر کلام معتزلی و اشاعره در این دوره، کلام شیعی با فرهنگ خاص خود در امامت و ولایت و انسان کامل در جریان بود که صبغه عقلانی‌تر و در عین حال باطنی‌تری داشت.( هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، صص ۴۰، ۴۱، ۴۳، ۵۱، ۵۶، ۵۷، ۶۰ تا ۶۵، ۷۴ تا ۸۸).

در اواخر سده دوم، نهضت ترجمه فلسفه آغاز گردید.( ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ص ۴۵، دانشگاه تهران) در اواسط سده سوم، با وجود کندی، فیلسوف بزرگ عرب (درگذشته ۲۶۰)، فلسفه راهی جدا از کلام را آغاز کرد و این حرکت فلسفی با شخصیت‌های بزرگی همچون فارابی و بوعلی و شاگردان او پی گرفته شد. و در طی سده‌های چهارم و پنجم در اثر رشد و بسط روزافزون فلسفه با مجموعه‌ای پر توان و گسترده‌دامن در برابر کلام روبرو هستیم. تصوف اسلامی این دوره نیز راه عملی، معرفتی، معنوی ویژه‌ای بود که در عین بهره‌گیری از شریعت بر شهود و مکاشفه حقایق از طریق ریاضت و عمل تکیه داشت. در حقیقت، در این دوره عرفان حرکت معنوی-معرفتی خاصی را در برابر کلام و فلسفه پیش کشید که این سه نحله در عرض هم در این دوره شکل گرفتند.

نحله چهارمی هم در این دوره وجود داشت: نحله ظاهرگرا و اهل حدیث بود (هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۱۶۴ و ص ۱۶۵ و ص ۱۶۹) که هر گونه بحث کلامی و فلسفی و عرفانی را بر نمی‌تابید. این نحله تنها به سطح و ظاهر شریعت بسنده می‌کرد و تنها ایمان به آنچه در باب اصول دین از ظاهر شریعت رسیده را تجویز می‌کرد. ولی غور در آن راحتی در حد کلام ناروا می‌شمرد(هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ص ۱۶۴و ص ۱۶۵و ص ۱۶۹) که در نهایت این نحله به تشبیه افراطی در فهم متون دینی کشیده شد.

باری دوره نخست عرفان در یک نگاه کلی دارای سه مرحله است: مرحله زمینه‌ها و جوانه‌ها (از اوایل سده دوم تا پایان این سده)، مرحله کمال و پختگی (از آغاز سده سوم تا نیمه سده چهارم)، مرحله تکمیل و تنظیم و ترتیب و بسط (از نیمه سده چهارم تا اواخر سده پنجم). مایلم آغاز این دوره را با کمی تسامح با نام ابراهیم ادهم و فضیل عیاض همراه کنم و پایان این دوره را خواجه عبدالله انصاری مشخص نمایم که شرحش خواهد آمد.

به جز عارفانی که نامشان در ذیل مرحله نخست (مرحله جوانه‌ها) از دوره نخستین آمده است، می‌توان از عارفان دیگری در بین زنان و مردان نام برد. همچون داود بلخی که به ابراهیم ادهم اسم اعظم آموخت؛ حبیب عجمی (درگذشته ۱۱۹)؛ مالک بن دینار (درگذشته ۱۳۱)؛ فرقد بن یعقوب سبخی (درگذشته ۱۳۱)؛ داود طائی (۱۶۵)؛ عبدالواحد بن زید (۱۷۷)؛ مریم بصریه وریحانه والهه، که معاصر رابعه عدویه بوده‌اند.

در مجموع ویژگی های این دوره را می توان به قرار ذیل خلاصه کرد:

۱ - وقتی حجم تعالیم عرفانی گسترده شد، عرفا نیاز دیدند که آموزه های عارفان را تدوین و حفظ نمایند، از این رو به تصنیف پرداختند و آثار مهمی شکل گرفت.

۲ - در این دوره تشکیلات و سلسله مراتب گروهی، سنن، آداب و استحسانات صوفیانه شکل کامل خود را پیدا می کند و آنچنان در اجتماع حضور می یابد که در بعضی مقاطع به عمده ترین مسئله اجتماعی آن عصر بدل می شود.

۳ - هر چند عرفان عملی از همان ابتدا بنیان عرفان اسلامی را تشکیل می داده است، اما در این دوره عرفان عملی از جنبه های مختلف به کمال خود می رسد و در قرن پنجم خواجه عبدالله انصاری عالی ترین مجموعه عرفان عملی را عرضه می‌نماید.

۴ - از ویژگی های این دوره اوج گیری احساسات عرفانی است که خود را در قالب نظم و نثر نشان می‌دهد و در زبان فارسی و عربی بزرگ‌ترین شاهکارهای ادبی را پدید می‌آورد. این ویژگی که از آن با عنوان عرفان ادبی یاد می‌شود در آثار عارفانی چون عطار نیشابوری در فارسی و ابن فارض در زبان عربی به کمال خود می‌رسد.

۵ - عرفان اسلامی در این دوره با سایر نحله‌های نوپدید مسلمانان مانند فلاسفه و متکلمین رابطه جدی برقرار می‌کند. هماوردی و نقد عرفا در مواردی از این قبیل باعث ایجاد چالش های عمده و تحولات مهمی برای آنان می‌شود.

۶ - در این دوره اصطلاحات عرفانی که بطور عمده از شریعت و گاهی هم از فلسفه و کلام اخذ شده است ، شکل خاص خود را پیدا می‌کند. باید توجه داشت که اصطلاحاتی همچون هیولی، جوهر، عرض و اعیان ثابته که از فلسفه و کلام به عرفان راه می‌یابند در مفهوم اصطلاحی دچار تغییر اساسی شده‌اند.

۷ - از خصوصیات بارز این دوره پدید آمدن مشایخ بزرگ عرفانی مانند ذوالنون مصری ، بایزید بسطامی، جنید بغدادی، حلاج، ابوسعید ابوالخیر، و دهها عارف گرانسنگ دیگر است که هر یک با حجم بزرگی از معارف، کرامات، آثار و شاگردان، عرفان اسلامی را در مسیر رشد و تکامل قرار دادند.

منابع :

• یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)

• امینی نژاد – علی، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، صص ۱۰۴ تا ۲۳۷

خاستگاه درون دینی عرفان اسلامی

رابطه دین و عرفان

برخی متفکرین معتقدند: اصولا بحث از رابطه دین و عرفان یک پیش‌فرض دارد و آن اینکه، دین و عرفان دو چیز هستند و باید در مورد دو امر متقابل صحبت کنیم که این دو چه نسبتی با هم دارند... آنان معتقدند که عرفان و دین یکی است؛ زیرا دین منهای عرفان دین نیست. یعنی دین منهای عرفان مساوی است با یک سری مقرراتی که عقلا و سران یک کشور برای اداره امور کشورشان و اقسام انسان‌ها وضع می‌کنند، دین منهای عرفان، چیزی بیشتر از این در نمی‌آید.¹

خاستگاه درون دینی عرفان اسلامی

آیت الله شهید مطهری در این باره می نویسند : قرآن کریم در باب توحید، هرگز خدا و خلقت را به سازندة خانه و خانه قیاس نمی‌کند. قرآن، خدا را خالق و آفریننده جهان معرفی می‌کند و در همان حال می‌گوید، ذات مقدس او در همه‌جا و با همه‌چیز هست،

فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ

به هر طرف رو کنید، ‌چهرة خدا آنجاست،

وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنکُمْ

از شما به شما نزدیک‌تریم،

هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ

اول و آخر، ظاهر و آشکار همه و در همان حال باطن و ناپیدا هم اوست

و آیاتی دیگر از این قبیل.

بدیهی است که این‌گونه آیات افکار و اندیشه‌ها را به‌سوی برتر و عالی‌تر از توحید عوام می‌خوانده است. بنابراین در حدیث کافی آمده است که خداوند می‌دانست که در آخر الزمان مردمانی فکرکننده در توحید ظهور می‌کنند، برای همین آیات اول سورة حدید و توحید را نازل فرمود.

در مورد سیر و سلوک و پیمودن مراحل قرب حضرت حق تا آخرین منازل کافی است که برخی آیات مربوط به لقاء‌الله، رضوان‌الله، وحی، الهام، مکالمة ملائکه با غیرپیغمبران ـ مانند حضرت مریم سلام الله علیها ‌ـ و به‌ویژه آیات معراج رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را مورد نظر قرار دهیم.

در قرآن از نفس اماره، لوامه و مطمئنه سخن به میان آمده است. همچنین از علم افاضی، لدنی و هدایت‌های محصول مجاهده:

وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا (عنکبوت/۶۹)

در قرآن از تزکیه نفس به‌عنوان یگانه موجب رستگاری یاد شده است:

قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا . وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا (شمس/۱۰و9)

همچنین مکرر از حب الهی که از همة محبت‌ها و علقه‌های انسانی برتر است، یاد شده است. از تسبیح و تحمید تمام ذرات جهان سخن گفته است و به‌تعبیری از آن یاد کرده که مفهومش این است که اگر شما انسان‌ها «تفقه» خود را کامل کنید، آن تسبیح‌ها و تحمید‌ها را درک می‌کنید. به‌علاوه قرآن در مورد سرشت انسان، مسئلة نفخة الهی را طرح کرده است.

اینها و غیراینها کافی بوده که در مورد خدا، جهان، انسان و به‌ویژه روابط انسان و خدا، الهام‌بخش معنویتی عظیم و گسترده شود.... به‌علاوه روایات، خطبه‌ها، دعاها، و احتجاجات اسلامی و ترجمه‌های احوال تربیت‌شدگان بزرگ اسلام نشان می‌دهد که آنچه در صدر اسلام بوده، فقط زهد خشک و عبادت به امید اجر و پاداش نبوده است، بلکه معانی بسیار بلندی مطرح است.

ترجمه‌های احوال شخصیت‌های صدر اسلام از یک سلسله هیجانات، واردات روحی، روشن‌بینی‌های قلبی، سوزها و گدازها و عشق‌های معنوی حکایت می‌کند که ما اکنون یکی از آنها را ذکر می‌کنیم. در کافی می‌نویسد:

روزی چشم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از ادای نماز صبح به جوانی رنگ‌پریده افتاد که چشمانش در کاسة سرش فرو رفته و تنش لاغر شده بود، درحالی‌که ازخود‌بی‌خود بود و تعادل خود را نمی‌توانست حفظ کند.

پرسید: کیف اصبحت؟ (حالت چگونه است؟(

گفت: اصبحت موقنا؛ (در حال یقین به‌سر می‌برم(

حضرت فرمود: علامت یقینت چیست؟

عرض کرد: یقین من است که مرا در اندوه فرو برده و شب‌های مرا بیدار (در شب‌زنده‌داری) و روزهای مرا تشنه (در حال روزه) قرار داده است و مرا از دنیا و آنچه در آن است، جدا ساخته تا آنجا که گویی عرش پروردگار را می‌بینم که برای رسیدن به حساب مردم نصب شده است و مردم همه محشور شده‌اند و من در میان آنها هستم، گویی هم‌اکنون با این گوش‌ها آواز حرکت آتش جهنم را می‌شنوم.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب فرمود: این شخص بنده‌ای است که خداوند قلب او را به نور ایمان نورانی گردانیده است.

آن‌گاه به جوان فرمود: حالت خود را حفظ کن که از تو گرفته نشود.

جوان گفت: دعا فرما خداوند مرا شهادت روزی فرماید. طولی نکشید که غزوه‌ای پیش آمد و جوان شرکت کرد و شهید شد.

زندگی، حالات، کمالات و مناجات‌های رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از شور، هیجان معنوی و الهی و اشارات عرفانی سرشار است. دعاهای رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مورد استشهاد و استناد فراوان عرفا قرار گرفته است.

کلمات امیرالمؤمنین صلوات الله علیه که اکثریت ‌قریب‌ به‌ اتفاق اهل عرفان و تصوف، سلسله‌های خود را به ایشان می‌رسانند، الهام‌بخش معنویت و معرفت است...

دعاهای اسلامی، به‌ویژه دعاهای شیعی، گنجینه‌ای از معارف است؛ از قبیل دعای کمیل، ابوحمزه، مناجات شعبانیه و دعاهای سجادیه. در این دعاها عالی‌ترین اندیشه‌های معنوی آمده است. آیا با وجود این‌همه منابع، جای این است که ما در جست‌وجوی منبع خارجی باشیم؟

افزون بر این در قرآن آیات متعددی بر احاطة کامل وجودی خدای متعال بر همه اشیای عالم حکایت می‌کند،

در سوره حدید ابتدا می‌فرماید: هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

و در آیه بعد به معیّت قیومیه اشاره می‌کند و می‌فرماید: وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.

در سورة‌ فصلت آیات تأمل‌برانگیزی دارد، می‌فرماید: سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ . أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ.

و یا در سوره نساء می‌فرماید: وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً.

اگر همچنان‌که در مبحث وحدت شخصیه خواهیم گفت، این احاطه وجودی به همه ذرات اشیا و موجودات، به‌درستی مورد دقت و تأمل قرار گیرد قطعاً سر از وحدت شخصیه وجود که مدعای عرفا در باب اصلی‌ترین معرفت عرفانی است، درخواهد آورد.

در مقولات متنوع و مختلف سلوکی آیاتِ قرآن و روایات گسترده‌ای در این زمینه‌ها وجود دارد.

قرآن در رابطه با مقوله محبت می‌فرماید: وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ (بقره/165)، فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ (مائده/54) که از نظر عرفا دلالت بر دو مقام محبی و محبوبی می‌کند.

در ارتباط با مقام رضا، خداوند می‌فرماید: رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ (بینه/۸)

و یا می‌فرماید: یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً . فَادْخُلِی فِی عِبَادِی . وَادْخُلِی جَنَّتِی (فجر/۲۷ـ۳۰)،

به آیة ۲۱ سوره انسان توجه کنید، حتی بسیاری از اصطلاحات عرفان ادبی هم به کار رفته است، خداوند می‌فرماید: وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا.

طبرسی در مجمع ‌البیان ذیل این آیه روایت بسیار عمیقی را از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که آن حضرت «شراب طهور» را به توحید ناب عرفانی معنا کرده است که انسان را از تدنّس و آلودگی به هرچه غیر خدا است پاک می‌گرداند، آن حضرت می‌فرماید:

یُطَهِّرهم عن کلّ شیء سوی الله اِذ لا طاهرَ من تدنّس بشیء من الأکوان الاّ الله. (مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۶۲۳) آن شراب طهوری که خداوند به ایشان می‌نوشاند آنها را از هرچه غیر خداست تطهیر می‌کند زیرا هر کس به چیزی از اکوان غیر از خداوند آلوده باشد طاهر و پاک نیست.

این روایت آدمی را به یاد مناجات شعبانیه می‌اندازد که می‌فرماید: الهی هب لی کمال الانقطاع الیک...

امیرالمؤمنین صلوات الله علیه در نهج ‌البلاغه درباره اهل ذکر می‌گوید:

وَإِنَّ لِلذِّکْرِ لَأَهْلًا أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْیَا بَدَلًا فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَه وَلَا بَیْعٌ عَنْهُ... فَکَأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیَا إِلَى الْآخِرَه وَهُمْ فِیهَا فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِکَ فَکَأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُیُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِی طُولِ الْإِقَامَه فِیهِ وَحَقَّقَتِ الْقِیَامَه عَلَیْهِمْ عِدَاتِهَا فَکَشَفُوا غِطَاءَ ذَلِکَ لِأَهْلِ الدُّنْیَا حَتَّى کَأَنَّهُمْ یَرَوْنَ مَا لَا یَرَى النَّاسُ وَیَسْمَعُونَ مَا لَا یَسْمَعُونَ... .(نهج‌البلاغه، خطبه ۲۲۲)

همانا برای ذکر خدا اهلی است که عوض دنیا ذکر خدا را برگزیدند و هیچ تجارت و بیعی آنها را از یاد خدا باز نمی‌دارد... (اینان به درجه‌ای رسیدند که) گویا دنیا را به پایان رسانده و به آخرت رسیده‌اند و در آخرت ماورای دنیا را مشاهده کرده‌اند و گویا بر احوال پنهان اهل برزخ در مدت اقامتشان در برزخ آگاهی و اطلاع دارند و گویا قیامت وعده‌های خود را برای آنان تحقق بخشیده است، پس پرده از آنچه دیده‌اند از مردم برداشتند، می‌بینند آنچه را مردم نمی‌نگرند و می‌شنوند آنچه را آنان نمی‌شنوند... .

در تک‌تک مقامات سلوکی، آیات و روایات فراوانی وجود دارد که این مقام جایگاه ارائه همه آنها را ندارد کافیست خوانندگان گرامی، مناجات خمسه عشر ائمه معصومین علیهم السلام را مورد دقت و تأمل قرار دهند، این مناجات‌ها همچون دیگر ادعیه مأثوره پر از معارف نظری و عملی عرفانی است، امام حسین علیه السلام در دعای عرفه فقراتی بس بلند در معارف عرفانی دارد که در پایان این بخش فقط به ذکر آن اکتفا می‌کنیم و تأمل در معانی بلند آن را به خوانندگان عزیز وامی‌گذاریم.

حضرت در این دعا به خداوند متعال عرض می‌کند:

إلهی علمتُ باختلاف الآثار وتنقّلات الأطوار أنّ مرادک منّی أن تتعرّف إلیّ فی کل شی‌ء حتى لا أجهلک فی شی‌ء... کیف یُستدلّ علیک بما هو فی وجوده مفتقرٌ إلیک أیکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتى یکون هو المُظهِرُ لک متى غِبتَ حتى تحتاج إلى دلیلٍ یدلُّ علیک ومتى بعدتَ حتى تکون الآثارُ هی التی توصل إلیک عمیتْ عینٌ لا تراک علیها رقیباً وخسرتْ صفقه عبدٍ لم تجعل له من حبّک نصیباً... إلهی حقّقنی بحقائق أهل القرب و اسلک بی مَسْلک أهل الجذب... ماذا وجد من فقدک وما الذی فقد من وجدک لقد خاب من رضی دونک بدلاً ولقد خسر من بغی عنک متحوّلاً... تعرّفتَ لکل شی‌ءِ فما جهلک شی‌ءٌ وأنت الذی تعرّفتَ إلیّ فی کل شی‌ءٍ فرأیتک ظاهرا فی کل شی‌ء.³

منابع :

·        ابراهیمی دینانی- غلامحسین، دین و عرفان، 1383/7/21،  اینجا

·        مطهری – مرتضی، کلیات علوم اسلامی، جلد ۲، صفحه۹۰

·        امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص ۱۰۷ تا ۱۳۱