در یک تقسیم بندی دیگر، می توان تمام اسما را تحت حیطه چهار اسم اصلی دانست که عبارتند از:
اول، آخر، ظاهر و باطن. به باور عارفان، تمامی اسما زیر عنوان یکی از این اسمای چهارگانه می گنجند؛ اسمائی که جهت ایجادی دارند، مانند مبدیء، مبدع، موجد، مرید، فاطر و ... که درابتدای جریان ظهور کثرت قرار می گیرند، تحت اسم کلی اول هستند. اسمائی چون معید ، قابض، باسط و ... نیز محکوم اسم آخرند. از سوی دیگر، تمامی اسما یا جهت بطونی دارند و یا جهت ظهوری و به تناسب، تحت سیطره اسم ظاهر و یا باطن قرار می گیرند. برای مثال، سبوح و قدوس، اسمای بطونی و اسمائی همچون علم و قدرت، اسمای ظهوری اند. سرانجام اشاره خواهد شد که این چهار اسم نیز تحت اسم جامع الله قرار می گیرند:
والأسماء ایضاً تنقسم بنوعٍ من القسمه الی اربعه أسماء هی الأمهات وهی الأول والآخر والظاهر والباطن ویجمعها الإسم الجامع وهو الله والرحمن قال تعالی: «قُلِ ادْعُواْ اللّهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَـنَ أَیًّا مَّا تَدْعُواْ فَلَهُ الأَسْمَاء الْحُسْنَى» ای فلکلٍ منهما الأسماء الحسنی الداخله تحت حیطتهما فکل اسم یکون مظهره ازلیاً وأبدیاً فأزلیته من الاسم الاول وأبدیته من الاسم الآخر وظهوره من الاسم الظاهر وبطونه من الاسم الباطن فالاسماء المتعلقه بالإبداء والإیجاد داخله فی الأول والمتعلقه بالإعاده والجزاء داخله فی الآخر وما یتعلق بالظهور والبطون داخله فی الظاهر والباطن والأشیاء لا تخلو من هذه الاربعه
(قیصری ، شرح فصوص الحکم، تصحیح آشتیانی، ص 45)
همچنین اسما در تقسیم دیگری، به چهار اسم که از امهات اند تقسیم می شوند و عبارتند از:
اول، آخر، ظاهر و باطن که تحت اسم جامع که همان الله و رحمان است جمع می شوند. خداوند می فرماید بگو بخوانید الله را یا بخوانید رحمان را؛ هر کدام را بخوانید، پس اسمای حسنی برای اوست؛ یعنی اسمای حسنی برای هر کدام از آن دو و تحت حیطه آنها هستند. بنابراین، هر اسمی که مظهر آن ازلی و ابدی است، ازلیتش از سوی اسم اول و ابدیتش از اسم آخر و ظهورش از اسم ظاهر و بطونش از اسم باطن می باشد. پس اسمای متعلق به آغاز و ایجاد، تحت اسم اول واسمای متعلق به بازگشت و جزا، تحت اسم آخر و اسمای متعلق به ظهور و بطون ، به ترتیب تحت اسم ظاهر و باطن قرار می گیرند و اشیا از دایره این چهار اسم خارج نیستند.
به بیان دیگر در مرتبه پس از اسم جامع الله، اسمای اربعه کلیه (اسمای کلی چهارگانه) قرار دارند که هرچند نسبت به اسم‌الله یا اسم الرحمن و امثال آن جزئی‌ترند لکن در مقایسه با دیگر اسم‌ها کلیت دارند. این اسم‌های کلی چهارگانه عبارت‌اند از «اول، آخِر، ظاهر و باطن» و همه اسمای الهی زیرمجموعه این چهار اسم قرار دارند، از همین روی هر اسمی یا جزو اسم‌های اولی هستند و یا در زیرمجموعه اسم آخِر قرار گرفته و جزو اسم‌های آخِری می‌باشند و یا از دسته اسمای ظاهری می‌باشند و یا از طایفه اسمای باطنی بوده و رو به سوی بطون دارند.
تشخیص آنکه اسمی تحت کدام یک از این اسم‌های چهارگانه قرار داشته و جزو کدام یک از این گروه‌ها می‌باشد، وابسته به مظهر آن اسم است،
· اگر مظهر اسمی ازلی باشد مثل عقول، معلوم می‌شود که آن اسم زیرمجموعه اسم اول قرار دارد
· و اگر مظهر اسمی ابدی باشد مثل اشیایی که در قوس صعود قرار می‌گیرند، آن اسم ذیل اسم الآخِر است
· و اگر مظهر اسمی ظاهر باشد مثل عالم مادّه، آن اسم جزو گروه اسمای ظاهری و ذیل اسم‌الظاهر می‌باشد
· و اگر مظهر اسمی، حقیقتی باطنی باشد مثل آخرت و یا همان عقول و مفارقات، آن اسم زیرمجموعه اسم باطن قرار دارد.
منابع :
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 453 تا 455
- یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، صص453-455