گرچه اصل معاد مورد اتفاق همه نحله‌های فکری فرهنگی اسلامی است لکن تحلیل‌های مختلفی از آن ارائه می‌شود. اهل عرفان با محوریت «عود»، «رجعت» و «رجوع»، کیفیت معاد و مسائل پیرامون آن را تبیین می‌کنند.
از اصول مسلّم همة ادیان و از جمله دین اسلام، معاد و قیامت است. اما هر یک از نحله‌های فکری‌ـ فرهنگی در اندیشه اسلامی‌ـ با آنکه همگان در اصل معاد اتفاق نظر دارند‌ـ تحلیل‌های گوناگونی را در کیفیت آن ارائه کرده‌اند.
دانشمندان کلامی در این بحث همچون مباحث دیگر، نگاهی بسیار معمولی و همسان با برداشت عموم مردم ارائه داده‌اند. فلاسفة غیرصدرایی با وجود گرایش‌های مختلف، سبک و سیاق خاصی را در مسئلة معاد طی کرده‌اند. اما صدرالمتألهین شیرازی در حکمت متعالیه همگام با عرفا، تحلیل‌های عمیق و دقیقی دربارة قیامت و معاد عرضه نموده که از جهتی باید کلمات این فیلسوف الهی در آثار مختلفش به‌ویژه دو جلد هشتم و نهم اسفار را تفسیر و شرح مبانی عرفا دانست.
عرفا بر اساس مبانی عرفان نظری، به‌ویژه آنچه در قوس نزول و صعود ارائه شد، تفسیر و تحلیل خاصی را ارائه کرده‌اند که عمدتاً بر محتوای عودی معاد ـ که در متون دینی بدان اشاره شده است‌ـ تأکید می‌کنند و بر اساس مفهوم «رجعت و رجوع» که در آیاتی مثل «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ» آمده است، کیفیت معاد و مسائل پیرامونی آن را سامان می‌دهند، زیرا رجعت و رجوع در محتوای خود بازگشت به آنچه در آغاز بود را حکایت می‌کند، چنانچه خدای متعال، این محتوا و این برداشت را در آیة ۲۹ سورة اعراف، تصریح کرده و می‌فرماید: «کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» و یا در آیة ۱۰۴ سورة انبیاء می‌فرماید: «کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُهُ وَعْدًا عَلَیْنَا إِنَّا کُنَّا فَاعِلِینَ».
به هر روی برای روشن‌تر شدن مبانی عرفا در رابطه با معاد و قیامت، مباحثی را ذیل چند عنوان «انسلاخ معنوی»، «تناسخ و معاد جسمانی» و «انواع قیامت» پی‌گیری خواهیم کرد.
منابع :
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 569 تا 570