یکی از مباحث مهم تاریخ عرفان، بررسی و کنکاش در سیر عرفان اسلامی و دوره‌هایی است که بر آن گذشته است. که اگر به درستی این دوره‌ها تبیین گردد، بسیاری از آموزه‌های عرفان جایگاه تاریخی خود را به خوبی پیدا می‌کند و سیر این آموزه‌ها و سهم هر شخصیت و هر دوره در آن به روشنی آفتابی می‌گردد. که هر پژوهشگر عرفان بدان نیازمند است، زیرا با چنین کنکاشی است که افق‌های پژوهش و مواد تحقیق روشن می‌گردد. و از سویی این امر یکی از مواد پشتیبانی‌کننده دانش‌پژوه عرفان خواهد بود که موقعیت کنونی خود را نیک دریابد و بسترهای پیشین آن را بشناسد و با سرمایه‌های گذشته‌اش آشنا گردد. چنین نگاهی، دانش‌پژوه عرفان را در فهم آموزه‌های عرفان نیز مدد خواهد داد.
گذشت که عرفان اسلامی در ابعاد گوناگونی همچون عرفان علمی و نظری و ادبی و تربیتی و فرقه‌ای و فهم باطنی شریعت جلوه کرد. درگذر زمان، اندک اندک هر یک از ابعاد سر برآورد که هر یک در طی قرون برای خود سیر جداگانه دارند که در فصل‌های آینده به برخی از آنها خواهیم پرداخت. در اینجا برآنیم مجموعه عرفان اسلامی را در یک نگاه کلی به دوره‌هایی چند تقسیم کنیم. محور این تقسیم‌بندی، روندی است که عرفان اسلامی در برهه‌ای از زمان طی می‌کند که این روند کلی بر اساس اهداف ویژه‌ای شکل گرفته و به ره‌آوردهای خاصی منتهی شده است؛ به گونه‌ای که اینک بدان بنگریم درخواهیم یافت هر دوره‌ای برای خود ساختار و شاکله مخصوص دارد که آن را از دوره‌های دیگر متمایز می‌کند و به صورت مجموعه‌ای واحد در می‌آورد. هر چند دوره‌های متأخر، میراث دوره‌های گذشته را حفظ و گاه بسط هم داده است، لیکن به دلیل ساختار ویژه‌اش از او ممتاز می‌گردد.
در یک نگاه عمومی، عرفان اسلامی دارای سه دوره کلی است:
- دوره نخست، از آغاز عرفان تا اواخر سده پنجم
- دوره دوم، از اواخر سده پنجم تا پایان سده نهم
- دوره سوم، از سده نهم تاکنون
هر یک از این دوره‌ها به چند مرحله در نهاد خود دسته‌بندی می‌شود.
تلاش ما بر آن است که افزون بر تبیین دوره‌ها، مشایخ و بزرگان هر دوره را معرفی و درجه اهمیت و اثرگذاری مشایخ و کیفیت ارتباط آنها را با همدیگر بازگو نمائیم.
این امر نیز بر اهمیت این بخش می‌افزاید.
منابع :
- یزدان پناه - سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)