نقطه که در مسیر دایره حرکت میکند، اگر دارای سرعت زیاد باشد، چشم به خطا میافتد و نقطه را نمیبیند و فقط دایره را میبیند؛ همچون حرکت آتش گردان که در اثر سرعت زیاد، به شکل یک دایره آتشین دیده میشود.
شیخ محمد لاهیجی در شرح گلشن راز، در این باره چنین مینویسد:
«عالم غیب و شهادت وجود واحد است که به حسب مراتب تجلیات، به صورت کثرات نموده، در هر مظهری به ظهوری خاص ظاهر گشته است. شخصی که به مرتبه کشف وشهود رسیده و محجوب وهم و خیال باشد و تصدیق کاملان نداشته باشد، گوید که من میبینم که تعداد اشیاء، حقیقی است، نه اعتباری و انکار مشاهده، مکابره است.»
همه از وهم تست این صورت غیر که نقطه دایره است از سرعت سیر
«یعنی نمودِ غیریت کثرات، از وهم و خیال است والا فیالحقیقه یک نقطه وحدت است که از سرعت انقضا و تجدد تعینات متباینه، به حسب اختلاف صفات مانند خط مستدیر صورت بسته و از تجدد تعینات جسمی، حرکت مصور شده و از کثرت تعینات متوافقه متوالیه، زمان در وهم آمده و کثرات موهومه غیرمتناهیه، نمودن گرفته و فی الواقع چون نظر کنی، غیر از یک نقطه نیست. ...و در حواس چون غلط بسیار واقع است، اعتماد بر مدرکات حواس نتوان کرد؛ ... «که نقطه دایره است از سرعت سیر»، قیاس معقول به محسوس کرده... همچنین نقطه وحدت است که به جهت سرعت تجدد تجلیات غیر متناهیه، به صورت دایره موجودات ممکنه ظاهر گشته است.»
تمثیل مجمر و حلقه آتشین درآثار ادبی عرفا
شرح لاهیجی :
این نقطه زسرعت تحرک صد دایره هر زمان نماید
رو نقطه آتشین بگردان تا دایره روان نماید
این دایره غیر نقطه ای نیست لیکن به نظر چنان نماید
این نقطه زگردشی که دارد بر صورت دایره برآید
بگذر ز خیال و وهم و بنگر تا دایره نقطه ای نماید