عرفان شیعی

محی الدین متولد اندلس اسپانیا در  17 رمضان سال 1165 میلادى معادل 560 هجری قمری در مرسیه و از نوادگان حاتم طائی است و مزارش در صالحیه دمشق می باشد.

او در سنین خردسالى به خلوت انس داشت، و هنوز به سن تکلیف نرسیده بود و یا صبىّ مراهق بود که به امر پدر به محضر قاضى أبو الولید، ابن رشد اندلسى، حاضر شد و حکیم اندلس را متحیر ساخت  خلوت نشینى در دوران صباوت باعث شد در مدتى نسبتاً کم أبواب غیب بر أو گشوده گشت. سپس به دستور پدر به دیدن حکیم محقق، ابن رشد، رفت، و میان آنها برمز چند کلمه مبادله شد. ابن رشد به شیخ گفت ما با برهان امکان آن چه را شیخ به آن رسیده است إثبات کردیم، ولى به عیان ندیده بودیم.

نامش أبو عبد اللَّه، محمد بن على بن محمد بن العربی الحاتمی الطائی است. وى در کثرت آثار علمى و تصنیف عالی‏ترین مطالب در تصوف به روش و سبک طریقه خود نظیر ندارد. در دوران اسلامى، گذشته از اقطاب مطلقه و وارثان خاصه یا مطلقه از محمدیّین، تالى ندارد. در مذاهب چهارگانه نازل‏ترین را انتخاب فرموده- بلکه محیط و زمان بر أو تحمیل نموده است. و آن مسلک حنبلى است که مؤسس آن احمد بن حنبل است. حنابله در حدى از انحطاط فکرى قرار دارند که معتقدند موجود باید محسوس باشد و آن چه محسوس نیست وجود ندارد. و از این رو براى خداوند نیز جسمانیت قایل شده ‏اند.

وی قطعا بزرگ ترین عارف همه دوره ها و به وجود آورنده جهشی در عرفان اسلامی است.

شهودهای ناب، مقامات ویژه عرفانی و توانائی اعجاب برانگیز وی در تعبیر و تفسیر آنها از وی شخصیتی می سازد که تاکنون در تاریخ عرفان اسلامی هماوردی نداشته است.

استاد آشتیانی در مورد وی می نویسند: 

"محیى الدین عربى بنیان‏گذار عرفان علمى است و کتب متعددى در تصوف و عرفان علمى تصنیف کرده است. محیى الدین به کثرت تالیف و تصنیف و سعه باع و تضلع و احاطه بر مسائل عرفانى معروف و مشهور است. محققان از عرفا که بعد از محیى الدین پا بعرصه وجود گذاشته‏ اند همه شارح کلمات و تحقیقات و تدقیقات ارزنده او هستند. این مرد بزرگ داراى قوه خلاقه بی ‏نظیرى در تحقیقات‏ مسائل عرفانى و القاء مطالب کشفى است. روح بزرگ او محل فیضان معارف الهى است.

محیى الدین بدون تردید در بین عرفاى اسلامى بزرگترین عارف و صوفى است. احدى هم سنگ و هم پایه او نیست. دانشمندان بعد از او همه ریزه‏ خوار سفره بی دریغ او می ‏باشند و او را سرآمد عرفاى اسلامى می ‏دانند. محققان از صوفیه، محیى الدین را به پیشوائى قبول دارند. برخى از او تعبیر بغوث اعظم و اکبر و جمعى از او بعنوان خاتم ولایت مقیده محمدیه یاد نموده‏اند. هیچ دانشمندى باین اندازه مورد احترام اهل فن خود نبوده است. فتوحات مکیه او مملو از تحقیقات و تدقیقات و مکاشفات شخصى این مرد بزرگ است. احدى از حکما و عرفاى اسلامى این اندازه قوت و قدرت فکرى نداشته است".

تلاش وی در استخراج مبانی و لوازم معرفتی مکتب وحدت وجود تا آنجا پیش می رود که آثار وی بالقوه شامل یک نظام منسجم هستی شناختی بر پایه شهود است.

وی هیچگاه ادعای فلسفه ورزی یا پرداختن به تاملات عقلانی را نداشته و همواره از مشرع شهود سخن گفته است و آن را بسی برتر از عقل و فلسفه می داند هرچند از محتوای آثارش به خوبی پیداست که با جریان های فکری معاصر خویش مانند کلام و فلسفه اسلامی به خوبی آشنائی داردو همین آشنائی سبب می شود که وی بتواند اصطلاح های کلامی و فلسفی رایج در آن عصر را وام گیرد و با در هم آمیختن در معانی جدید خود، قاموسی نو از اصطلاح های عرفانی نظری پایه ریزی کند.

محققان آثار منسوب به او را اعم از مفقود و موجود تا 846 اثر رسانده اند که دو کتاب فصوص الحکم فتوحات مکیه در میان همه آنها درخشش ویژه ای یافته است.

فتوحات در واقع یک دائره المعارف بزرگ عرفانی است که نگارش آن به تصریح مولف در اثر فتوحات ربانی و مکاشفات عرفانی است که برای او در مکه معظمه رخ داده است. نگارش این فتوحات حدود 30 سال از 598 تا 629 طول کشید. پس از آن در اثر عواملی نسخه دومی ازآن را در سال های 632 تا 636 یعنی دو سال قبل از رحلتش نگاشت.

فتوحات کتابی در نوع خود بی نظیر و دائره المعارف عظیم عرفانی است که عمدتا شامل مباحث عرفان نظری و عملی با تکیه بر متون دینی است . این کتاب دارای حجم بسیار زیادی از مطالب بوده و 560 ابا دارد که باب 559 آن خلاصه ای از همه باب هاست.

فصوص الحکم نیز از آخرین آثار ابن عربی است که بنا به تصریح وی در مبشره ای توسط رسول اکرم صلی الله علیه و آله به وی اعطا می شود و درپی آن به نگارش کتاب می آغازد.این کتاب تاثیر گذار ترین کتاب در آینده عرفان نظری است چرا که محور شروح و آثار زیادی قرار گرفت.

در هر فص از بیست و هفت فص این کتاب - که از پیچیدگی و اجمال خاصی برخوردار است- به رمزگشایی از اسرار باطنی یکی از انبیاء یا برخی از اولیاء الهی و حکمت های الهی و توحیدی مرتبط با آن نبی یا ولی پرداخته شده است. این کتاب چنان با با استفاده از آیات و روایات آمیخته است که آن را تبدیل به تفسیر عرفانی متون دینی کرده است. 

شروح زیادی بر این کتاب نوشته شده و از اوایل قرن هشتم نیز به کتاب درسی تبدیل شده است.این امر باعث شده است که این کتاب محور تلاش های علمی و بحث و بررسی و نقد و نظر فراگیران ، اساتید و اندیشمندان این عرصه قرار گیرد.

باید توجه کامل به این مطلب غیر قابل انکار داشت که شیخ أکبر و خلیفه أو، شیخ کبیر، صدر الدین قونوى، و بسیارى از أکابر اهل حقیقت و طریقت در ولایتْ علوىّ المشرب و مهدىّ المشهدند، و سر مویى از این اصل تام مأخوذ از مقام حضرت ختمى مرتبت انحراف ندارند.

آثار متعدد این عربی ثبوتا و بطور بالقوه دربردارنده یک نظام منسجم هستی شناختی بر پایه شهود می باشد و تمام مواد و مبانی لازم را برای یک نظام سازوار معرفتی را در خود دارد. ولی تبیین و بسط کامل این نظام نیازمند گذر زمان بود و این امر در آثار شاگردان و پیروان او صورت گرفت.

ویژگی مهم آثار ابن عربی وجود حجم مهمی از آثار هستی شناسانه - یا آنچه عارفان آن را حقیقت می نامند) در آنهاست . همه این معارف بر محور وحدت وجود گرد آمده اند.

عبدالرحمن جامی (م 898 هـ ق) در نفحات الانس در این زمینه می نگارد:  وی قدوه قائلان به وحدت وجود است و آن مقدار حقایق و معارف که در مصنفات وی به تخصیص در فصوص و فتوحات اندراج یافته است در هیچ کتاب یافت نمی شودو از هیچ کس در این طایفه ظاهر نشده است. (نفحات الانس - صص 545 تا 547)

با این که ابن عربی از قوت شهود برخوردار بود و همواره بر پایه روش شهودی سخن می گفت و آن را برتر از عقل و فلسفه می دانست ، ولی آشنایی دقیق او  با جریان های فکری عصر خویش و نیز تسلطش بر متون دینی و نیز تراث پیشین عارفان، باعث شد تا بتواند با وام گرفتن برخی تعابیر و واژگان از متون دینی و نیز علوم و حوزه های دیگر و ریختن معانی مورد نظر خود در قالب آنها، ادبیاتی نو دربیان ااصطلاحات عرفان نظری ایجاد کند ، این کار وی توسط شاگردانش استمرار یافته و به کمال رسید.

او شاگردان بسیاری تربیت کرد که برجسته ترین آنها پسرخوانده اش صدرالدین قونوی می باشد.

علم عرفان نظری از همه جهت مدیون اوست و مراد از شیخ اکبر در کلمات عرفا، اوست.

منابع :

• آشتیانی – سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، صص 43 و 44
• آشتیانی – سید جلال الدین، شرح فصوص الحکم (القیصری)
• امینی نژاد – علی، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، صص 176 تا 228
• یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، صص 34 تا 60
• امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 44 تا 51
•  یزدان پناه - سید یدالله، فروغ معرفت، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، صص 74 تا 76