یکى دیگر از أکابر شاگردان شیخ صدر الدین، شارح اول فصوص، مؤیّد الدین جَندى است. «جَنْد» از مناطق دور خراسان قدیم است، نزدیک فَرْغانه، مسقط الرأس شیخ سعید الدین، که روزگارى بسیار آباد بود. شیخ مؤیّدالدین جندی نیز گویا در جوانى از ترس مغول از دیار خود گریخت.
جند، از شهرهاى ترکستان روسیّه فعلى بوده است که بدست مغولان ویران گردید و مردم آن قتل عام شدند و دیگر این شهر از نو بنا نشد.
شرح فصوص جندی کتابی مبنائی است که نوعا شارحان بعدی فصوص از آن تاثیر پذیرفته اند. این شرح اولین شرح رسمی بر فصوص الحکم است و آز آنجا که خود وی عارفی برجسته و صاحب کشف است در شرح وی پژوهش هائی دیده می شود که در شرح های دیگر فصوص موجود نیست.
محقق جندى در شرح طریق خاصّى دارد بعد از نقل قسمتى از متن، خود رأسا به تحقیق در اطراف آن می پردازند، لذا این شرح براى کسى که بخواهد براى بار اول شرح فصوص بخواند نافع نمی باشد و خیلى سنگین بنظر می آید.
لذا طالب عرفان باید مقدار زیادى از شروح بالنسبه آسان تر را قرائت نماید، و سپس به تعلم شرح جندی بپردازد.
در تاریخ آمده است که قونوی خطبه فصوص را برای جندی شرح کرد و بعد به روحانیت استاد همه مسایل فصوص برای وی روشن گشت ، همان رویدادی که برای خود قونوی نیز هنگام فراگیری خطبه فصوص نزد ابن عربی پیش آمده بود. جندی این امر را بدین گونه روایت می کند:
«و لقد کان سیدی و سندی و قدوتی الی الله تعالی- الامام العلام علم العلماء الاعلام، شیخ مشایخ الاسلام، حجه الله فی الانام، سلطان المحققین، کهف العارفین الواصلین، ذخر العالمین بالله فی العالمین، امام الورثه المحمدیین، مکمل الافراد و النذر من الاولاد الالهیین، ابو المعالی صدر الحق و الدین، محیی الاسلام و المسلمین، محمد بن اسحاق بن یوسف القونیوی رضی الله عنه و ارضاه به منه- شرح لی خطبه الکتاب. و قد اظهر وارد الغیب علیه آیاته، و نفح النفس الرحمانی بنفحاته، و استغرق ظاهری و باطنی روح نسماته و فوح نفائس انفاسه و نفثاته. و تصرف بباطنه الکریم تصرفا عجیبا حالیا فی باطنی، و اثر تاثیرا کمالیا فی راجلی و قاطنی. فافهمنی الله من ذلک مضمون الکتاب کله فی شرح الخطبه، و الهمنی مصون مضمون اسراره عند هذه القربة. فلما تحقق الشیخ رضی الله عنه منی ذلک و ان الامر الالهی وقع بموقعه من هنا لک، ذکر لی انه استشرح شیخنا المصنف رضی الله عنه هذا الکتاب، فشرح له فی خطبته لباب ما فی الباب لاولی الالباب و انه رضی الله عنه تصرف فیه تصرفا غریبا علم بذلک مضمون الکتاب. فسررت بهذه الاشاره و علمت ان لی اوفر حظ من تلک البشاره. ثم اشار الی بشرحه و امرنی برعایه الطالب فی ذلک و نصحه. فکتبت عن امره بمحضر منه شرح الخطبه فی الحال علی ما شرح بالمقال و رشح بالوقت و الحال امتثالا لامره و اجلالا لقدره...»
(شرح فصوص الحکم جندی صص 18 تا 19 )
سید و تکیه گاه و مقتدای من به سوی خداوند متعال ... محمد بن اسحق بن محمد بن یوسف القونوی رضی الله عنه خطبه کتاب را برای من شرح کرد و وارد غیبی آیاتش را بر او آشکار نمود و نفس رحمانی به نفحه های خود دمید و راحتی نفس های آن ظاهر و باطن مرا فراگرفت و گنجینه های انفاس و دم های آن وزید و به باطن کریم خود تصرف عجیب حالی در باطن من نمود و تاثیری کمالی در رونده و ساکن من به جای گذاشت . پس خداوند از آن در همان شرح خطبه ، مضمون جمیع کتاب را به من فهمانیدو مضمون اسرار محفوظ آن را به هنگام این نزدیکی به من الهام نمود. پس چون شیخ رضی الله عنه چنین امری از جانب خود را از من دانست و این که امر الهی از آنجا در جایگاه خود واقع شده است برای من ذکر کرد: وی از شیخ مصنف ما (محی الدین) رضی الله عنه درخواست نمود تا این کتاب را برای او شرح کند و وی در خطبه آن مغز و خالص آنچه درآن زمینه بود را برای او شرح نمود و ... تصرف غریبی در او کرد که بدان، مضمون کتاب را دانست، پس بدین اشاره شادمان گشتم ... سپس وی به من اشاره نمود که آن را شرح کنم.
شرحی که جندی بر فصوص نگاشته بر عمده شارحان پس از وی تاثیر نهاده ، از این رو جامی می گوید:
بعض مصنفات شیخ بزرگ را چون فصوص الحکم و مواقع النجوم شرح کرده است ماخذ سایر شروح شرح وی است و درآن جا تحقیقات بسیار استکه در سایر کتب نیست و کمال وی از آنجا معلوم می شود. (شرح فصوص الحکم جندی صص 18 و 19)
منابع :
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح فصوص الحکم (القیصری)
- امینی نژاد – علی، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، صص 176 تا 228
- یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، صص 34 تا 60
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 44 تا 51