محمد بن حمزه بن محمد بن محمد رومی حنفی ملقب به شمس الدین و معروف به «فناری»، «ابن فناری» و «علامه فناری» در صفر سال ۷۵۱ ه. ق چشم به جهان گشود و در سال ۸۳۴ ه. ق در سن ۸۴ سالگی به دیار باقی شتافت.
وی اهل روم و پدرش حمزه ابن محمد ابن محمد از علمای بزرگ عثمانی در قرن نهم هجری است. در تمام علوم متداول آن زمان از جمله معانی و بیان، هیئت و قرائات بی نظیر و در رشته تخصصی اش (احاطه به تمام علوم عقلی و نقلی و عربی) رئیس علمی بود.
شمس الدین فناری، در بیروت و بروسه و قسطنطیه، منصب قضاوت داشت و در امور دولتی، غالبا مشاور بود. در امور شرعیه بسیار اهتمام داشت تا جائی که در یک قضیه ای، شهادت پادشاه وقت را که ناحق بود، رد کرد. وی در زمان سلطان بایزیدخان (791-804 هـ ق) و چلبی سلطان محمدخان (816- 824 هـ ق) زندگی می کرد و بسیار مورد احترام در نزد این سلاطین و سایر پادشاهان در تمام دوران زندگیش بود. او به منصب "شیخ الاسلامی" مفتخر است..
این محقق سترگ جامع علوم ظاهر و باطن بوده است. از بررسی آثار وی بر می آید که خود او دارای شهودات عرفانی نیست . اهمیت این نکته در آنجاست که به نظر می رسد عرفان نظری در عصر وی به درجه ای از استحکام و انسجام عقلایی و منطقی رسیده است که حتی کسانی که واجد ذوق نیستند می توانند محققانی برجسته در این ساحت باشند.
او شرحی به نام مصباح الانس بر مفتاح الغیب قونوی نگاشته است که در تاریخ عرفان نظری اهمیت ویژه ای دارد تمام مطالب عرفانی عرفای بزرگ قرن هفتم در این کتاب جمع آوری شده است او بسیار کوشیده است تا ضمن بهره بردن از اذواق مشایخ بزرگ عرفان از خود کلام قونوی در تفسیر کلامش استفاده نماید و از همین رو مهم ترین تبیین های قونوی را می توان در این کتاب یافت . مباحث این کتاب بیش از هر اثر دیگری از تحلیل های عقلانی و فلسفی بهره برده است. همه مطالب مهم عرفانی عرفای بزرگ قرن هفتم در این شرح جمع آوری شده است. او تصریح دارد که در نگارش این کتاب از سخنان ابن عربی ، قونوی، و اذواق فرغانی و جندی بهره گرفته است. این کتاب در مباحث کلیدی از مقدمه مفصل منتهی المدارک نگاشته فرغانی بهره برده است. فناری در تبیین کلام قونوی می کوشدتا با بهره گیری از همه آثار قونوی کلام وی را با سخنان خود تفسیر کند، از این رو میتوان مهم ترین تبیین های قونوی را در این کتاب یافت. ایجاد همزبانی بین فلسفه و عرفان از اهداف اصلی نگارش این کتاب است و از این رو فناری سعی دارد تا مطالب را به صورت استدلالی و در قالبی منطقی و یا دست کم قابل پذیرش فیلسوفان ارایه دهد. فناری از اندیشه های عرفانی قرن هشتم، مانند آثار کاشانی و قیصری بسیار کم استفاده نموده است و از این رو مشکلات که در اندیشه کاشانی و قیصری وجود دارد در آثار او مشاهده نمی شود.
کار او و صائن الدین بازگشت به اصطلاحات فرغانی است که در قرن هشتم کاشانی و قیصری تا حدی از آنها غفلت کرده بودند.
وی تألیفات متعددی در رشته های مختلف دارد که مهم ترین آثار عرفانی او عبارتند از : مصباح الانس در شرح مفتاح الغیب صدرالدین محمدبن اسحق قونوی ، تعلیقه بر اصطلاحات الصوفیه ملا عبد الرزاق کاشانی، عین الاعیان فی تفسیر القرآن، تفسیر الفاتحه که در استانبول چاپ شده است.
منابع :
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح فصوص الحکم (القیصری)
- امینی نژاد – علی، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، صص 176 تا 228
- یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، صص 34 تا 60
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 44 تا 51
- یزدان پناه - سید یدالله، فروغ معرفت، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، صص 90 و 91