میرزامهدی به سال ۱۳۰۶ق در تهران زاده شد. پدر او میرزاجعفر برادرزاده و داماد حاجمیرزا محمدحسن آشتیانی ملقب به «میرزاکوچک»، از عالمان بزرگ تهران بود.
وی فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد. ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزه درس آقاشیخحسن طالقانی و آخوندملا عبدالرسول فراگرفت. خارج فقه و اصول را نزد شیخ فضلالله نوری و آقا سید عبدالکریم مدرّس مدرسه مروی تهران و دیگر عالمان بنام تهران، آموخت.
مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفّاریان نجمالدّوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقاشیخ محمدحسین ریاضی تعلیم دید.
فلسفه مشّاء را نزد میرزا حسن کرمانشاهی و حکمت اشراق و عرفان را نزد آقا میرزا هاشم اشکوری و حکمت متعالیه را نزد سیدالحکما آقامیر شیرازی، فراگرفت.
طب قدیم را نزد میرزا محمدحسین و میرزا ابوالقاسم نائینی و طبّ جدید را به وسیله میرزا علیاکبرخان ناظمالاطباء و میرزا ابوالحسنخان رئیسالاطباء آموزش دید.
ایشان اگرچه در فقه و اصول و ریاضی و طب صاحب نظر و دارای مقامی ارجمند بود، ولی آنچه بیشتر برای او جاذبه داشت گام نهادن در وادی علوم عقلی و فلسفی بود.
ذهن نقاد اندیشه ژرف و جستجوگر او لحظه ای نمی آرمید و در تکاپوی درک معارف بلند عقلی و برای رسیدن به زلال دانش به درس خداوندان حکمت و فلسفه اسلامی عصر شتافت. اساتید او در مباحث فلسفه، حکمت و عرفان به اختصار چنینند: سید الحکماء آقا میرزا ابوالحسن جلوه،
اگر چه خیابانی در علمای معاصرین از خود میرزا مهدی آشتیانی نقل کرده است که ایشان نزد حکیم جلوه درس گرفته؛ ولی همان طور که آقای صدوقی سُها در مقدمه اساس التوحید ذکر فرموده اند، شاگردی آشتیانی نزد حکیم جلوه بعید است. چرا که سید ابوالحسن جلوه در سال 1314 در گذشت حال آن که در این سال آشتیانی تنها هشت سال داشته است. و باز همان گونه که آقای صدوقی فرموده اند، ممکن است بگوئیم پدر دانشمند میرزا مهدی، یعنی مرحوم میرزا جعفر آشتیانی - که خود از شاگردان حکیم جلوه بوده است.- میرزا مهدی را با خود به مجلس درس استاد می برده است و از این طریق میرزا مهدی از پرتو فیوض آن حکیم ارجمند نیز، مستفیض شده است، حکیم و فیلسوف عالی قدر، مرحوم آقا میرزا حسن کرمانشاهی ایشان استاد حکمت آقامیرزا مهدی آشتیانی در مکتب مشاء بوده است، فیلسوف فرزانه آقا میر شهاب نیریزی که میرزا مهدی آشتیانی، حکمت متعالیه را در محضر افادت او فرا گرفته است، حکیم آقا میرزا هاشم اشکوری که مرحوم میرزا مهدی عرفان و معرفت را از او آموخته است.
آیت الله آشتیانی در سال 1327 ق. برای اولین بار به عتبات عالیات سفر کرد و مدت کوتاهی در حوزه نجف اشرف اقامت گزید ولی اندکی بعد به جهت بیماری و ضعف شدید جسمانی به ایران بازگشت و مجدداً در سال 1329 ق به عراق رفت و سالیانی طولانی به تکمیل مبانی فقه و اصول پرداخت.
به نوشته ی مرحوم سید جلال الدین آشتیانی : یکى از تلامیذ نامدار مرحوم آقا میرزا هاشم، استاد متبحّر در عرفان و تصوّف و مدرّس متدرّب در حکمت مشّا و اشراق و حکمت متعالیه ملا صدرا، آقاى حاج میرزا مهدى آشتیانى فرزند مرحوم آقا میرزا کوچک برادرزاده مرحوم فقیه و اصولى محقق عصر خود حاج میرزا حسن آشتیانى و نوه دخترى مرحوم میرزا می باشند. بنده حقیر در دورانى به تحصیل اسفار و شفا اشتغال داشت، که مرحوم آقا میرزا مهدى سخت ناخوش و بسترى بود چه آنکه مزاج آن مرحوم بعد از شهریور 1320 ه ش رو به ناخوشى رفت ولى نشاط علمى و شوق ذاتى بمعارف الهیّه براى مدتى او را سر پا نگهداشت.
آقا میرزا مهدى تقریبا همه فصوص الحکم را حفظ داشت و به قونوى عقیدتى راسخ و فصوص و مفتاح الغیب را در حافظه سپرده بود و به کلمات ملا صدرا احاطه عجیب داشت.
آیت الله آشتیانی حدود 30 سال در مدرسه سپهسالار و مدرسه میرزا محمدخان قزوینی تدریس داشت. معمولاً روزی سه ساعت و گاهی چهار ساعت تدریس می کردند. علامه سید جلال الدین آشتیانی نوشته اند: دوازده دوره الهیات شفا و چهار دوره طبیعیات این کتاب عظیم را تدریس نموده اند. تمهید القواعد را پنج بار و شرح فصوص را تا قبل از سال 1316ش در طول هجده سال، شش دوره و مجلدات اسفار را در دوره های متوالی درس داده اند. تسلط ایشان به مبانی حکمت و عرفان و تبحر در آثار ملاصدرا باعث می شد تا محفل درس او مورد توجه اهل فضل قرار گیرد.
علامه سید جلال الدین آشتیانی باز نوشته اند: مرحوم استاد آقا میرزا مهدی سه سال ایام عید را به مقصد زیارت حضرت معصومه (س) در قم به این شهر مسافرت کردند ؛ و در سفر اخیر مغفور له، حضرت امام خمینی درس اسفار خود را تعطیل کردند و فرمودند، آقای آشتیانی در رتبه اساتید من هستند...
وی علاوه بر چندین رساله در مباحث حکمی و عرفانی مانند اساس التوحید و شرح مشکلات دیوان حافظ بر اسفار ، اشارات، شفا، منظومه، فصوص و مصباح الانس تعلیقات نوشته است.
نام برخی از شاگردان زبده وی چنین است: آیت الله سید علی سیستانی، آیت الله میرزا ابوالحسن شعرانی، آیت الله علامه سید جلال الدّین آشتیانی، آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی، آیت الله علامه محمد تقی جعفری، آیت الله آخوند ملا علی همدانی، آیت الله شیخ ابوطالب تجلیل تبریزی، آیت الله شهید مرتضی مطهری، پرفسور عبدالجواد فلاطوری، استاد بدیع الزمان فروزان فر، دکتر محمد تقی دانش پژوه، دکتر مهدی محقق، دکتر ابراهیم آیتی، دکتر محمد صادقی، دکتر محمد جعفر لنگرودی، دکتر موسی جوان، دکتر سید صادق گوهرین، حکیم حاج شیخ علی محمد جولستانی، حکیم شیخ محمدرضا ربانی تربتی، شیخ عبدالکریم روشنا تهرانی، آقا شیخ جعفر خندق آبادی، آقا میرزا محمد علی ادیب تهرانی،آقا شیخ علی محقق کاشمری، آقا سید مهدی لاجوردی کاشانی، آقا سید هوشنگ میرمطهری، آقا سید محمد تقی نقوی، آقا سید محمد حسین آل طیب شوشتری و بسیاری دیگر.
تألیفات ایشان به این شرح است: حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری(ره)، حاشیه بر کفایة الاصول، حاشیه بر فرائد الاصول، تعلیقه بر حکمت منظومه سبزواری، تعلیقه بر منطق منظومه سبزواری که سید جلال الدین آشتیانی نوشته اند: تعلیقات آن بزرگوار، بهترین تعلیقه بر شرح منظومه است.، تعلیقه بر اسفار اربعه، تعلیقه بر اشارات بوعلی، تعلیقه بر فصوص فارابی، تعلیقه بر شفاء بوعلی، تعلیقه بر فصوص ابن عربی، تعلیقه بر مصباح الانس، اساس التوحید، رساله ای در علم اجمالی و طلب و اراده، رساله در اثبات معراج جسمانی، رساله ای در اثبات معاد جسمانی، رساله ای در شق القمر، شرح حدیث عمران صابی، شرح بر مشکلات حافظ، ترجمه ای بر اشارات بوعلی، ترجمه اسفار اربعه، رساله ای در حقیقت کتاب و میزان به مذاق عرفا و رساله ای در جبر و تفویض.
در پی مکتب عرفانی نجف و تهران مکتب قم پیدایش یافت که در واقع نقطه تلاقی حوزه عرفانی نجف و تهران می باشد و در اینجا به برخی از بزرگان آن اشاره می شود.
منابع :
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم
- آشتیانی – سید جلال الدین، شرح فصوص الحکم (القیصری)
- امینی نژاد – علی، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، صص 176 تا 228
- یزدان پناه – سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، صص 34 تا 60
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 44 تا 51