مراتب استیداعیه و استقراریه

هر موجودی در گذر از مراتب قوس نزول، احکام آن مرتبه را به خود می‌گیرد و به تعبیر دیگر که در متون عرفا آمده است، رنگ آن مرتبه را به خود گرفته (شرح فصوص الحکم قیصری، ص۶۵)و بهره‌ای از آن مرحله در خود فراهم می‌سازد، از همین روی به مراتب نزولی، مراتب استیداعیه گفته می‌شود که خصوصیات خود را در موجوداتی که از آنها می‌گذرند به ودیعه می‌گذارند. البته در مسیر قوس نزولی از آن قسمت که نطفه وارد رحم می‌شود تا انسان شکل گیرد و قوس نزولی به پایان رسد، به جهت آنکه در این مراحل، استقرار در رحم یافته است، مراتب استقراریه نامیده می‌شود.

صدرالدین قونوی در مفتاح الغیب می‌گوید:

فمبدأ الاستقرار، فی الرحم وما قبل ذلک فمختص بمقام الاستیداع.

(قونوی، مصباح الانس، سؤال چهارم از خاتمه، ص ۲۹۷)

آغاز استقرار (و مراتب استقراریه) در رحم است و مراتبی که قبل از آن قرار دارد، به مقام استیداع اختصاص دارد.

(ر.ک: مصباح‌الانس، از ص ۲۹۴ ـ ۲۹۷؛ التمهید فی شرح قواعد التوحید، فصل ۴۹، ص ۴۸۹، ۴۹۰)

منابع :

• امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، ص 539

پایان قوس نزول

بین فلسفه ـ که عمدتاً حکمت متعالیه مراد است‌ـ و عرفان در تعیین نقطه پایانی قوس نزول اختلاف وجود دارد. در فلسفه، آخرین نقطه قوس نزولی، مادّه نخستین یا هیولای اولی است که هیچ فعلیتی جزء قوه محض ندارد و از همین روی تنزل‌یافته‌ترین موجود به شمار می‌آید.

( اسفار، ج ۷، ص ۱۰۷؛ شرح رساله المشاعر، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ امیرکبیر، ص ۳۷۰)

 امام خمینی رحمه الله در کتاب مصباح الهدایه همین نظر را برمی‌گزینند و می‌گویند:

فانّ مبدءَ حصول الصور والترقی والتوجه من الکثره الی الوحده ومن النزول الی الصعود هو الهیولی الاولی... 

(مصباح‌الهدایه الی الخلافه و الولایه، با مقدمه استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، ص ۶۱)

همانا آغاز پدیدار شدن صورت‌ها و ترقی و توجه از کثرت به سوی وحدت و از نزول به سمت صعود، هیولای اولی است...

در این عبارت هرچند، هیولی مبدأ قوس صعود شمرده شده است، اما روشن است که آغاز قوس صعود که توضیح آن در پی می‌آید، پایان قوس نزول خواهد بود.

اما در عرفان نقطه نهایی قوس نزول، انسان است و از همین جهت نقطه آغازین قوس صعود نیز انسان می‌باشد.

صائن‌الدین ترکه اصفهانی در تمهید القواعد می‌گوید:

فالمدد الالهی... یصل الی العقل الاوّل المکنّی عنه بالقلم ثمّ اللوح ثمّ العرش ثم الکرسی ثمّ باقی الافلاک فلکاً بعد فلک ثمّ یسری فی العناصر ثمّ المولّدات وینتهی الی الانسان منصبغاً بجمیع خواصّ ما مرّ علیه من المراتب.

(تمهید القواعد چاپ انجمن فلسفه ایران، ص ۱۸۲)

مدد الهی (ابتدا) به عقل اول که با عنوان قلم از او یاد شده است می‌رسد، سپس به لوح و پس از آن به عرش و در پس آن به کرسی و بعد از آن به باقی افلاک یکی پس از دیگری رسیده و آن‌گاه در عناصر سریان می‌یابد، سپس در مولدات (سه‌گانه معدِن و نبات و حیوان) جریان می‌یابد و در نهایتِ (قوس نزول) به انسان می‌رسد در حالی که رنگ همه خواصَّ مراتبی که از آن گذشته را به خود گرفته است.

منابع :

• امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص  538 تا 539

قوس نزول

ظهور یگانه خداوند موسوم به نفس رحمانی، ابتدا همه موجودات را به صورت علمی در دو تعین اول و دوم (مجملاً و مفصّلاً) پدید می‌آورد، پس از آن در ادامه سیر نزولی با توجه ایجادی و مدد وجودی (نه علمی) همه موجودات در تعین‌های خلقی یکی پس از دیگر ـ به‌ترتیب یا به‌تدریج ـ پدید می‌آیند. این سیر تا آنجا ادامه دارد که به دورترین نقطه دایره وجود از نقطه آغاز؛ یعنی پایین‌ترین نقطه نزول برسد. در اینجا نصف دایره وجودی خاتمه می‌یابد. این مقدار از قوس دایره را که سیر نزولی دارد، قوس نزول یا قوس نزولی می‌گویند.

عرفا مجموعة نظام هستی را به شکل دایره ترسیم می‌کنند و آن را دایره وجودیه می‌نامند.

(اسفار، ج۷، ص ۱۰۷ و ج ۸، ص ۱۳۲؛ نقد الفصوص، ص ۲۰۰)

صدرالمتألهین در آدرس اولی که ذکر شد یعنی ج ۷، ص ۱۰۷ پس از برشمردن ترتیب موجودات در سلسلة نزولی و سلسلة صعودی از آن به «دائرة الوجود» نام می‌برد و پس از آن می‌گوید:

«... فالعالم کلّه صار بهذا الترتیب کشخصٍ واحد اوّله الحق وآخره الحق وصورته صورة الحق، بل تمامه الحق کدائرة واحدة اولها النقطه وآخرها النقطه بل کلها النقطه السیاله من ذاتها فی ذاتها الی ذاتها، فسبحان ذاته الأعظم مما یضرب له الأمثال ولا یبلغ الی وصفه المقال».

عبارت اخیر که می‌فرماید:

سیلان از ذات حق و در ذات حق و به سوی ذات حق است» بسیار قابل توجه است و دقیقاً مدعای عرفا را در وحدت شخصیه وجود، حرکت حبی، خلقت و امثال آن تبیین می‌کند. وی در این عبارت کل قوس نزول و صعود را بر اساس وحدت شخصیه وجود، در ذات حق به معنای عام آن، تصویر کرده است.

این دایرة وجودی از حق تعالی شروع می‌شود و بر اساس «حرکت ایجادی استرجاعی» (تمهیدالقواعد، چاپ انجمن فلسفه ایران، ص ۱۸۱) که از رحمت و حب خداوند نشئت می‌گیرد و همان ظهوری است که به نفس رحمانی موسوم است، ابتدا همة موجودات به نحو علمی در دو تعین اول و ثانی پدید می‌آیند و در ادامه سیر نزولی با توجه ایجادی و مدد وجودی (تمهیدالقواعد، چاپ انجمن فلسفه ایران، ص 434)  (نه علمی) همة موجودات در تعین‌های خلقی یکی پس از دیگری به وجود می‌آیند و این سیر آن‌قدر ادامه دارد تا به دورترین نقطة دایره وجود از نقطة مبدأ، یعنی نازل‌ترین نقطه نزول می‌رسد که در اینجا نصف دایره وجودی خاتمه می‌یابد، این مقدار از قوس دایره را که سیر نزولی دارد، قوس نزول یا نزولی می‌گویند.

منابع :

• امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص  537 تا 537