عنوان کتاب و نویسنده
این کتاب، نوشته صائن الدین بن ترکه اصفهانى است و شرح« قواعد التوحید» تألیف افضل الدین محمد ترکه مى‌باشد.
در مقدمه کتاب، در مورد عنوان و نام آن چنین آمده است: قد سمى بعد فراغه بکتاب التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید، بنابراین، عنوان اصلى کتاب،« التمهید فی شرح رساله قواعد التوحید» است که بعدها به« تمهید القواعد» شهرت یافت.
انتخاب عنوان« التمهید» براى این کتاب از آن جهت است که در این شرح، اصول و قواعدى فراهم آمده و نکاتى از حکمت و عرفان بیان شده که فهم آنها زمینه‌ساز فهم دقیق رساله عمیق« قواعد التوحید» است.
این کتاب، شرحى غیر مزجى است به طریق« قال- أقول» بر رساله ارزشمند« قواعد التوحید» تألیف ابو حامد محمد اصفهانى، مشهور به تُرکه، مؤلف« الحکمه المنیعه و الحکمه الرشیدیه و الاعتماد الکبیر» که از حکماى بزرگ مشاء در عصر خود بوده و سرانجام به روش عرفان و تصوف روى آورده و آثار ارزش‌مندى در این رشته پدید آورده است که رساله« قواعد التوحید » از آن جمله است.
موضوع کتاب
رساله« قواعد التوحید» مهم‌ترین مسئله را در عرفان نظرى که توحید وجود است، با ادله و براهین روشن و قطعى به اثبات رسانده و شبهات و ایراداتى را که پیرامون این مسئله موجود است دفع نموده و راه را براى فهم درست آن هموار ساخته است.
با این توضیح، موضوع کتاب« تمهید القواعد» نیز که شرح و بسط رساله« قواعد التوحید» است، روشن گردید و معلوم شد که این کتاب به‌عنوان یکى از منابع مهم در عرفان نظرى به شرح و توضیح توحید وجود و اثبات آن و بیان مبانى عقلى و عرفانى در این مسئله و دفع شبهات و ایرادات از آن پرداخته است.
تاریخ نگارش
تاریخ آغاز و انجام تألیف کتاب« تمهید القواعد» روشن نیست. اما با رجوع به تألیفات دیگر او مى‌توان زمان احتمالى نوشته شدن این کتاب را به دست آورد؛ این کتاب باید قبل از سال ۸۰۸ ق، تألیف شده باشد، زیرا در رساله مناظرات خمس( عقل و عشق)، به کتاب« تمهید» ارجاع داده شده است و خود این رساله، در سال ۸۰۸ ق، پایان یافته است.
جایگاه کتاب
در بین همة متون عرفانی، کتاب تمهید القواعد ابن‌تر‌که جایگاه ویژه‌ای دارد. متانت، صلابت نظام‌مندی، هدفمندی و جامعّیت در این علم، از خصایص این متن عرفانی است؛ امّا بارزترین مشخصة این کتاب که در دیگر متون عرفانی به ندرت یافت می‌شود، نظری کردن و به عقل و برهان نشاندن حقایق عرفانی است. هم‌آوردی عارف و حکیم و مبارزة عقل و شهود را به خوبی می‌توان در این قواعد توحیدی به تماشا نشست. از جمله ویژگی‌های این کتاب رعایت جانب انصاف است. سخن حکیم را به درستی و زیبایی مطرح کردن و از مواضع حکیم دفاع کردن، نشانگر اخلاق یک عارف حکیم است. به عبارت دیگر، تمهید القواعد حلقه پیوست عرفان و حکمت و واسطة بین عقل و شهود است.
انگیزه های تالیف کتاب
آنچه را که مؤلف، به‌عنوان عوامل و انگیزه‌هاى اصلى در تألیف کتاب، معرفى نموده عبارتند از:
-
اهمیت مسئله توحید در وجود که عالى‌ترین مرحله توحید و فراتر از توحید واجب و توحید خالق و توحید رب و مدبر است؛ مسئله‌اى که نیل به کنه آن، غایت آمال عارفان متفکر و حکیمان متأله است
-
صعوبت دست‌یابى به این هدف که از طریق تلفیق برهان و عرفان و حرکت در پرتو وحى و شریعت، حاصل مى‌گردد و نیل به آن، با برهان عارى از شهود و یا شهود ناهم‌آهنگ با وحى ممکن نیست
-
پرداختن رساله« قواعد التوحید» به مسئله توحید وجود و اثبات آن با مبانى حکمى و دفع شبهات از آن، به بهترین وجه ممکن
-
عمیق بودن رساله« قواعد التوحید»؛ به‌گونه‌اى که بسیارى از استفاده کنندگان، از فهم مقاصد و مبانى آن ناتوانند
برخی ویژگى‌ها:
برخی ویژگى‌های کتاب تمهید القواعد عبارتند از:
- چنان‌که قبلا اشاره شد شارح در این کتاب به روش غیر مزجى و به طریق« قال- أقول»، به شرح و بسط مضامین رساله قواعد التوحید پرداخته است
- تکیه بر توضیح عبارات متن، از ویژگى‌هاى مقبولیت هر شرح است که این خصوصیت، در« تمهید القواعد» به‌خوبى رعایت شده است؛
-
شارح به تبع متن، در هر مسئله، در صورتى که شبهات و ایراداتى وجود داشته باشد، در حد امکان به اتقان و استحکام آن شبهات پرداخته و بر آنها اقامه دلیل نموده و سپس ضعف آنها را آشکار ساخته و چنان بحث را پیش برده که راه هر گونه توجیه و انکار، بر اشکال کنندگان بسته شود
-
در موارد لزوم به نقل قول از بزرگان حکمت و عرفان پرداخته و با تمسک به اقوال آنان، زمینه را براى فهم مقاصد کتاب و قبول آنها از طرف مخاطبان که بیشتر، اهل نظر هستند، فراهم نموده است، زیرا که عادت اهل نظر بر این است که استناد به اقوال بزرگان در هر مطلبى، موجب اطمینان و اعتماد آنان گردیده و قبول آن را براى آنها آسان مى‌سازد
-
در توضیح مباحث متن تلاش شده است مبانى حکمى و عرفانى آن مورد بررسى قرار گیرد تا از طریق توضیح و تبیین مبانى، فهم مقاصد کتاب آسان گردد
- در صورتى که مقاصد متن به استدلالى جز آنچه ماتن آورده نیازمند باشد، شارح به بیان آن استدلال‌ها پرداخته است و نیز شبهات و ایراداتى را که دیگران مطرح نموده‌اند و یا قابل طرح است، پاسخ مى‌گوید
- تلفیق شهود و برهان از شیوه‌هایى است که شارح در اکثر تألیفات خود به کار گرفته و در این کتاب نیز این شیوه به‌خوبى نمایان است؛ روشى که براى قابل فهم شدن حقایق عرفانى، بسیار مؤثر است و ماتن نیز بر اهمیت آن تأکید نموده است.
نسخه‌شناسی
با توجه به اینکه کتاب« تمهید القواعد»، مدت‌ها در حوزه‌هاى اصفهان و تهران و قم از متون آموزشى عرفان نظرى بوده، نسخه‌هایى از آن توسط علاقه‌مندان به این رشته استنساخ گشته و دست‌نوشت‌هاى متعددى از آن به جاى مانده است. یکى از دست‌نوشت‌ها، دست‌نوشتى است که در حوزه تهران تدریس مى‌شده و همین نسخه را مرحوم حاج شیخ احمد شیرازى، در سال ۱۳۱۵ ق، به چاپ رسانیده است که اغلاط و افتادگى‌هاى فراوانى در آن وجود دارد.
مرحوم میرزا محمود قمى، از شاگردان برجسته مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، از روى کتابى که استادش تدریس مى‌نموده، نسخه‌اى فراهم آورده که آن نیز مغلوط است و افتادگى‌هاى زیادى در آن به چشم مى‌خورد.( مقدمه تمهید القواعد استاد سید جلال الدین آشتیانى). پس از چاپ کتاب، در سال ۱۳۱۵ ق، نسخه‌اى از هرات به تهران آوردند که از روى نسخه شارح یا یکى از تلامیذ او استنساخ شده است و بسیارى از نسخه‌هاى دیگر با این نسخه مقابله و تصحیح شد. از جمله مرحوم میرزا احمد آشتیانى در هنگامى که کتاب را نزد استادش مرحوم آقا میرزا هاشم گیلانى قرائت مى‌نمود، نسخه خود را با نسخه هرات مقابله نمود و نتیجه آن، پدید آمدن نسخه کاملى از کتاب بود که از هر حیث قابل اعتماد است.
این کتاب، در سال ۱۳۹۶ ق، با تصحیح و تعلیق و مقدمه استاد سید جلال الدین آشتیانى و به همت انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران به چاپ حروفى رسید و در سال ۱۳۶۰ ش، تجدید چاپ گردید.
چاپ دوم کتاب در سال ۱۳۶۰ ش با تصحیح و تعلیقات و مقدمه استاد سید جلال الدین آشتیانى است که داراى خصوصیات زیر می‌باشد:
- این نسخه بر اساس نسخه مرحوم آقا میرزا احمد آشتیانى به‌عنوان نسخه اصل و نسخه چاپى از کتب ملکى مرحوم آقا میرزا ید الله کجورى، معروف به میرزا ید الله نظرپاک که او آن را با نسخه‌هاى قابل اعتماد مقابله و تصحیح نموده است و نیز نسخه مرحوم میرزا محمود قمى، مقابله و تصحیح گردیده است
- این نسخه مشتمل بر مقدمه‌اى مفصل از مصحح محترم است که بالغ بر ۱۷۰ صفحه مى‌باشد. فهرست تفصیلى مطالب کتاب، صفحات ۱۸۲ تا ۱۹۲ و اصل کتاب که مستقل از مقدمه شماره‌گذارى شده است، صفحات ۳ تا ۲۷۴ را در بر مى‌گیرد. متأسفانه این نسخه فاقد فهرست‌هاى تخصصى همانند فهرست آیات و روایات و اعلام و اصطلاحات و غیره مى‌باشد
- این کتاب، مزین به حواشى مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى و شاگردان او مرحوم میرزا محمود قمى و مرحوم میرزا هاشم اشکورى و نیز حواشى و تعلیقاتى از مصحح محترم آن استاد سید جلال الدین آشتیانى است.
نسخه برگزیده کتاب تمهید القواعد به لحاظ صحت متن« نسخه تصحیح و تحشیه شده توسط علامه حسن راده آملی است که توسط نشر: الف -لام –میم در شهریور ماه سال 1386 در 256 صفحه قطع وزیری به چاپ رسیده است. با توجه به دسترسی آیت الله حسن زاده به نسخ خطی و معتبر کتاب و چهار دوره تدریس آن و تصحیحات انجام شده، این نسخه صحیح ترین نسخه در دسترس از تمهید القواعد در حال حاضر می باشد.
فهرست ابواب و فصول کتاب
مصحح محترم، فهرستى تفصیلى از مباحث کتاب را آورده است که هرچند از جهت نمایاندن مباحث جزئى و مشخص کتاب، کمک شایانى به استفاده کنندگان مى‌کند، اما از نشان دادن پیکره اصلى و مباحث محورى کتاب ناتوان است. این ضعف در اصل به رساله« قواعد التوحید» به‌عنوان متن و کتاب «تمهید القواعد» به‌عنوان شرح مربوط است که مباحث را در چارچوب ابواب و فصول منظمى ارائه نداده‌اند و از این جهت کار مراجعه به کتاب و استفاده از آن را مشکل ساخته‌اند.
ظاهرا مصحح کتاب در ابتدا مصمم بوده است عناوینى را براى مشخص ساختن مطالب و مباحث آن قرار دهد، اما این عناوین از چهار عنوان تجاوز نمى‌کند که سه عنوان آن مربوط به مقدمه است که عبارتند از:
-
فی بیان موضوع العلم على مشرب التحقیق
-
فی معنى بعض الألفاظ المتداولة بحسب غرضهم
-
فی بیان معنى لفظ الکون
یک عنوان هم به مباحث اصلى کتاب اضافه شده است؛ یعنى عنوان« فی اشتراک الوجود بحسب المعنى و المفهوم» که در صفحه ۵۵ کتاب آمده است و بعد از این عنوان، تا آخر کتاب عنوان دیگرى به چشم نمى‌خورد. با این حال مباحث عمده کتاب را مى‌توان در چهار محور معرفى نمود که عبارتند از:
- اثبات توحید وجود و دفع شبهات از آن و بیان برخى از خصوصیات حقیقت وجود
- ظهور وحدت در کثرت و بیان پیدایش کثرات و تعینات؛ از تعین اول تا آخرین مرتبه ظهور حقیقت وجود
- بیان ویژگى‌هاى انسان و اثبات صلاحیت او براى مظهریت تامه الهى و بیان مراتب نزولى و صعودى او
- راه و روش وصول به معارف حقه و دفاع از حقانیت کشف و شهود و اثبات هم‌آهنگى برهان و شهود و دفع اشکالات بر هر یک از این دو روش.
مباحث دیگرى که در کتاب آمده است، یا از مبادى و مقدمات محورهاى چهارگانه است و یا از نتایج و متفرعات آن.
گفتار علامه حسن زاده درباره کتاب
و از جمله کسانى که در نقش برهانى کردن مسائل عرفانى سهم بسزا دارند ابوحامد محمد اصفهانى معروف به ترکه، و نبیره او على بن محمد بن محمد ترکه معروف به ابن ترکه و ملقب به صائن الدین است. ابوحامد رساله شریف قواعد التوحید را در رد توهم شیخ اشراق سهروردى به اعتباریت وجود نوشته است، و به مسائل گرانقدر عرفانى اشاراتى لطیفف کرده است. سپس ابن ترکه آن را به صورت قال اقول در شصت و پنج بند شرح کرده است و آن را تمهید القواعد نامیده است.
تمهید القواعد رساله اى بسیار سنگین و ژرف است و اولین کتاب درسى عرفانى است.
تمهید القواعد از همان اوایل تصنیف کتاب درسى و مورد توجه اهل فن بوده است. مثلا طاوسى (یعقوب بن محمد بن على طاوسى) در عنوان دوم خاتمه کتاب کنه المراد فى وفق الاعداد که در فایده مربعات وفقى بحث مى کند رساله تمهید القواعد را یاد مى کند و مؤلف آن را تقدیس مى نماید به بیانى که در رساله عرفان و حکمت متعالیه آورده ایم.
در تمهید القواعد در اثبات وحدت مطلق وجود و وجوب آن، یعنى در اثبات تحقق عین وجود مشترک، و به عبارت دیگر در وحدت شخصیه وجود که موضوع علم شریف عرفان است بخوبى بحث کرده است، و شبهه هایى را که بر موضوع علم عرفان ایراد کرده اند جواب داده است.
و همچنین در یکى از مسائل بسیار مهم فن عرفان که وجود صمدى را اطلاق حقیقى احاطى است، و تمیز محیط از محاطه به تعین احاطى است نه به تعین و تمیز تقابلى کمال تمهر و تبحر خویش را ارائه داده است.
و در مساله نفس نیز شبهه هایى را که در سیر و سلوک نفسانى، و وجدان و شهود عرفانى ایراد کرده اند ما تن و شارح جواب مى دهند. در آداب سیر و سلوک راهنمایی هایى دارند. و در معنى مراقبت داد سخن را داده اند. در تصفیه و تزکیه و فواید و نتایج منفرع بر آن به نحو اجمل بحث کرده اند. و رساله را به فایده اى بسیار ارزشمند پایان برده اند که ملاک تمیز حق و باطل در مکاشفات سالک چیست؟
در تمهید القواعد بیان مى شود که تصفیه و تخلیه در تکامل انسان به منزلت افاده نظر در طریق استدلال است، و نسبت بین فکر و حدس در طریق نظر مانند نسبت بین سلوک و جذبه در مسیر عرفان است که انسان در مسیر تکامل از نظر و فکر ترقى مى کند به حدس مى رسد، و از سلوک به جذبه و از تدریج در حرکت به طى دفعى زمین و زمان بلکه به مقامى اعلى و ارفع از این امور.
و نیز در توفیقیت اسماء به مشرب عرفان خوب تحقیق فرموده است. و بخصوص در بیان توحید بنا بر عرف تحقیق که عارف بالله بر آن است در کمال اتقان و ایقان بحث کرده است که موحد به توحید صمدى را از جمع بین تفرقه و جمع، و تنزیه از تنزیه و تشبیه چاره نیست. و در این امر عظیم که غایت قصواى عروج توحیدى انسان است تمسک و تبرک جسته است به بیان کامل و جامع ماثور از کشاف حقایق امام بحق ناطق جعفر بن محمد الصادق علیه السلام که : الجمع بلا تفرقة زندقة، و التفرقة بدون الجمع تعطیل، و الجمع بینهما توحید.
و همچنین بسیارى از مسائل و فواید علمى را به اختصار بلکه به رمز و ایما و اشاره در بردارد که دال بر کثرت تضلع و تبحر ما تن و شارح در مباحث عقلى و حقایق عرفانى اند. و بالجمله محسنات این متن و شرح وزین و رصین و وجیز و عزیز بسیار است، نگارنده آن را تاکنون چهار دوره تدریس کرده است، و آن را تصحیح و تحشیه کرده است.
شروح تمهید القواعد
شروح نگاشته شده معاصر بر تمهید القواعد به شرح زیر هستند :
عین نضاخ
آیت الله عبدالله جوادی آملی تدریس تمهید القواعد را در سال‌های 1361 تا 1363 در بین فضلا و اساتید این رشته، به انگیزة فهم درست عرفان و انتقال این علوم به اهل آن در آیندة حوزه به انجام رساندند.
عین نضاخ شرحی است بر کتاب « » ابن ترکة اصفهانی که یکی از منابع اصلی و درسی رایج در حوزة عرفان نظری است.
بارزترین خصیصة مؤلف را در این اثر، می‌توان تصفیه، تهذیب و تزکیة آن دانست. ایشان ضمن تقریر صحیح و تحریر این متن، صحت و سقم آن را در میزان عقل قطعی برهانی و ترازوی نقل معتبر وحیانی توزین کرده و خالص و سره را از غیر آن ممتاز می‌کند و آنچه بر حق دانسته، با قرآن و برهان مستند می‌نماید. دو محور اصلی این شرح را بررسی تحقیقی توحید و موّحد تشکیل می‌دهد. از آن جهت که مؤلف معتقد است به رغم تلاش ماتن و شارح، دو مسألة مبنایی و دشوار « اثبات وحدت شخصی وجود» و «توجیه کثرات» به شایستگی برآورده نشده و به تتمیم و تکمیل نیاز دارد، بر این اساس در پایان مباحث، به اقتضای جمع‌بندی مطالب، این دو امر، مخصوصاً وحدت شخصی وجود را با استمداد از حکمت متعالیه و رهیافت به متون فلسفی، خصوصاً اسفار صدرالمتألهین شیرازی، تفسیر اثبات می‌کند.
اشاره به این نکته ضروری است که اثر حاضر در سطح اساتید حکمت و عرفان طراحی و تدوین و بهره‌مندان مستقیم آن، اساتید حوزه و دانشگاه هستند.
این اثر، بار نخست در سال 1372 توسط نشر الزهراء، در یک جلد قطور، با نام تحریر تمهید القواعد طبع و نشر گردید و پس از یک دهه، بار دیگر از نظر نویسنده گذشته تا اضافات و اصلاحات احتمالی صورت پذیرد و برخی شبهات و پرسش‌ها در این رابطه پاسخ گفته شود. ایشان این کتاب را از آغاز تا انجام بازبینی مجدد نموده و نظرات جدید و اضافات لازم را به آن الحاق کرده‌اند.
جلد اوّل این کتاب با مقدمة طولانی شارح آغاز گشته که برخی از عناوین آن به شرح ذیل است: محبت اصلی و نزدیک‌ترین راه آن ـ تمهید القواعد و مدرّسان رسمی آن و برخی مطالب دربارة اصل عرفان که در بیست شماره بررسی می‌شوند همچون: فرق عرفان عملی با اخلاق، معنای اعتباری بودن ماسوی الله، اطلاق مقسمی ذات واجب، رهزنی خلط مفهوم و مصداق وجود برای درک وحدت وجود، نفی کثرت وجود و اثبات نمود در وحدت وجود و غیره. پس از مقدمه، اصل کتاب با عنوان «تحریر تمهید القواعد» شروع شده و در آن به منزلت عرفان و مکانت عارف پرداخته می‌شود. در ادامه خطبة کتاب تمهید القواعد شرح داده شده و در آن از اموری همچون: نقش انبیا و رسول خاتم6 در ادراک توحید، ویژگی‌هایی تمهید القواعد و اشارات خطبة کتاب، سخنی می‌رود.
عنوان بعدی، مقدمة کتاب تهمید القواعد است که در آن موضوع علم عرفان، مبادی علم عرفان، مسائل علم عرفان، مفاهیم و اصطلاحات، نفس الأمر، فتح و مفاتیح، وجود در عرفان، معنای لفظ کون و احکام وحدت حقیقی و اعتباری مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند.
در قسمت مفاهیم و اصلاحات، بعد از ذکر موضوع، مبادی و مسائل عرفان نظری برخی از الفاظ متداول مشترک میان دو علم حکمت و عرفان شرح داده می‌شود تا از مغالطات لفظی‌ای که در خلال بحث بر اثر مبهم بودن این الفاظ ممکن است رخ دهد پیشگیری شود. با تشریح این الفاظ برخی از مبادی تصوری عرفان نظری نیز تبیین می‌شود و سپس «وجود در فلسفه»، «نفس الأمر»، «وجود در عرفان»، «معنای لفظ کون» مورد بررسی قرار می‌گیرند.
از صفحة 343 به بعد، شارح اصل کتاب یعنی متن آنرا تشریح نموده و در ابتدا «روش عرفان» را در کسب حقایق تبیین می‌کند و همچنین از آن در مقابل شبهات حکما دفاع می‌نماید.
دو مبحث مهم «اشتراک معنوی وجود» و «وجوب حقیقت وجود» پایان بخش جلد اول کتاب حاضر می‌باشند.
مبحث اشتراک معنوی وجود با تذکر چند نکته آغاز می‌شود که در آنها سعی شده تفاوت اشتراک لفظی و معنوی در علوم اعتباری و علوم عقلی روشن شود تا بدینوسیله از خلط مباحث جلوگیری شود. سپس ادلة ماتن بر اصالت وجود شرح داده می‌شود و در انتها شارح، نظرات خویش را در «اشارات اشتراک معنوی وجود» می‌آورد. در اوّلین اشارة خود، کسانی را که عرفانی سخن می‌گویند و فلسفی می‌اندیشند را مورد انتقاد قرار داده و آنها را عامل پیچیده و دشوار شدن برخی از مطالب فن عرفان نظری می‌داند. در نقد این دسته از اهل علم می‌فرماید: «معنای عرفان نظری برهانی کردن مشهود عارف است، به عقل عرفانی نه به عقل فلسفی و به اصطلاح خاصّ عرفانی نه فلسفی و به مبانی خاصّ عرفانی نه فلسفی و طبق منطق ویژه عرفانی نه منطق مشایی».
جلد دوم کتاب، با مبحث «اطلاق مقسمی حقیقت واجب» و «اشارة اطلاق مقسمی حقیقت واجب» آغاز می‌شود و نتایج ذیل از آن گرفته می‌شود:
1- مقصود از اطلاق در این بحث به لحاظ خارج است نه ذهن، چون محور بحث حقیقت وجود است نه مفهوم آن 2- مراد از اطلاق نه مقسمی است و نه قسمی 3- اطلاق مقسمی در موردی رواست که در کنار آن اطلاق قسمی و مانند آن تصور شود، در حالی که بنا بر وحدت شخصی وجود، چیزی در کنار او نیست تا قسم آن قرار گیرد. در ادامه، به مذهب مشاء و نقض و نقص براهین عرفا از سوی مشائیون پرداخته می‌شود و دو اشکال آنان نقل و نقد می‌گردد. برخی دیگر از مباحث کتاب عبارتند از: وجوه چهارگانة تشخّص و تعّین طبیعت واجب بر فرض تعین، اثبات امتناع تعین طبیعت واجب، تقریر عرفانی عینیت تشخّص با ذات واجب، نقدهای اهل نظر بر مبنای عرفاء و پاسخ آنها
در قسمت دیگر، فروع مسألة توحید (تبیین هویت مطلقه و تعینات آن) به انضام مسائل ذیل بررسی می‌شود: تبرئه از تنزیه و تشبیه، مقام ذات و حضرت اطلاق ذاتی و نفی اعتبارات، تعین اوّل و حقیقت محمدیه، استجلاء و علم تفصیلی واجب، نفس رحمانی و مراتب تعینات استجلایی و عوالم سه گانه.
جلد سوّم از چهار قسمت اصلی «موحّد و انسان کامل»، «وحدت شخصی وجود و ارجاع تشکیک از بود به نمود»، «وحدت اطلاقی وجود در قرآن و سنت»، و «بیان موحد کامل» تشکیل می‌شود.
ضرورت و مظهریت تاّم انسان کامل، اشکلات مربوط به مبادی نظری مظهریت تاّم انسان، گمان حکما بر نیاز طریق تصفیه، بی‌نیازی و استقلال طریق تصفیه و برتری عرفان بر برهان، از جمله مباحثی‌اند که تحت عنوان موحّد و انسان کامل، تبیین می‌شوند.
از مباحث مهمی که در ذیل عنوان « بی‌نیازی و استقلال طریق تصفیه» مطرح می‌شود، سهولت طریق عرفان و تصفیه بر روش برهان و فلسفه است که یکی از علت‌های آن از نظر شارح چنین است: «بی‌نیازی طریق تصفیه از قیود زایدی که در تعّلم حکمت مورد نیاز است سهولت و آسانی این راه را نسبت به راه نظر ثابت می‌کند».
در قسمت «وحدت شخصی وجود و ارجاع تشکیک از بود به نمود»، هفت برهان دربارة «وحدت موجود» طرح و نقد می‌شوند و در ادامه مباحثی همچون: حدس و تبیین وحدت شخصی وجود، حکمت متعالیه و تبیین وحدت شخصی وجود و برهان صدیقین و وحدت شخصی وجود، بررسی می‌شوند.
از مهم‌ترین مباحثی که در جلد سوّم کتاب به آنها اشاره می‌شود، وحدت اطلاقی وجود در قرآن و سنّت است که در قالب مسائل ذیل بدان پرداخته می‌شود: قرآن و سنت، خاستگاه اندیشة وحدت اطلاقی وجود، زبان عرفانی أسمایی قرآن، و عناصر محوری عرفان اسلامی و سایر مباحث از این قبیل.
و سرانجام یکی از دو مسأله محوری و اساسی عرفان که شارح در جای جای اثر خود به اهمیت و نقش ایندو تأکید نموده است، در پایان جلد سوم به بحث و مداقّه گذاشته می‌شود و مطالبی چون: توحید و اتّحاد و وحدت و درجات موّحد، ضرورت انسان کامل در برهان و قرآن و کمال عرفان، حیات کبرای موحّد کامل، موحد کامل، مرآت حق و خلق و نقش‌بی‌همتای توحید در تزکیه را در بر می‌گیرد.
شایان ذکر است کتاب سه جلدی حاضر، مجموعاً در 1344 صفحه به محضر مخاطبان، بالأخص اساتید حوزه و دانشگاه عرضه می‌شود.
عرفان استدلالی در شرح تمهید القواعد
عرفان استدلالی در شرح تمهید القواعد، شرح ، تعلیق و تنظیم تمهید القواعد است که توسط حسن معلمی نگاشته و توسط موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران منتشر شده است .
متن این نوشتار دارای 22 درس و 45 شرح است. در ابتدا این متن شرح شده و هر جا استدلالی بوده به صورت قیاس منطقی در آمده و سپس تعلیقه شده و در نکات ضروری مباحث مهم توضیح و مورد نقد قرار گرفته است بنابراین این نوشتار شامل شرح فارسی و تعلیقه عربی و نقد جدی است.
شرح تمهید القواعد، فی علم العرفان النظری
شرح تمهید القواعد در علم عرفان نظری به زبان عربی و توسط آیت الله سید کمال حیدری از شاگردان آیت الله جوادی آملی در دوجلد نوشته شده است. این اثر تویط مؤسسة الإمام الجواد (ع) للفکر والثقافه به چاپ رسیده است و نسخه الکترونیک آن را می توانید از اینجا (جلد اول) و اینجا (جلد دوم) دریافت نمائید.
ترجمه و شرح التمهید فی شرح القواعد التوحید
حجت الاسلام محمد حسین نائیجی از شاگردان علامه حسن زاده آملی، تمهید القواعد را در دو جلد ترجمه و شرح نموده اند که در سال 1392 توسط انتشارات آیت اشراق به چاپ رسیده است.
تصحیح، تعلیق و شرح تمهید القواعد ابن ترکه
آیت الله حسن رمضانی از شاگردان علامه حسن زاده آملی تمهید القو.اعد را در یک جلد با عنوان تصحیح، تعلیق و شرح تمهید القواعد ابن ترکه به چاپ رسانده اند.
