واژه «معراج» یکی از اصطلاحات عرفانی است،که ناظر به نظام هستی و قوس نزول و صعود می‌باشد؛ در این پست این واژه را مورد توجه و بررسی قرار می‌دهیم.
در عرفان از سه نوع معراج اسم برده می‌شود که عبارت‌اند از «معراج ترکیب» و «معراج تحلیل» و «معراج عود». «معراج ترکیب» در قوس نزول جریان دارد، زیرا هر موجودی در سیر مراتب نزولی که پیش‌تر از آن به «مراتب استیداعیه» یاد کردیم، پی‌درپی و در گذر از هر مرتبه قیودات و احکام خاصی می‌پذیرد به نحوی که در پایان سیر نزولی، انباشته از مجموعة قیودات، و متراکم و مرکّب از تعین‌ها و محدودیت‌ها و غشاء‌هاست. بنابراین در سیر نزولی عروج ترکیبی روی داده و از همین جهت به آن «معراج ترکیب» می‌گویند. اما در قوس صعود ـ و مطابق آنچه در بحث‌های معاد خواهیم گفت ـ در هر مرتبه بخشی از قیدها و محدودیت‌ها و تعین‌ها برداشته می‌شود و به تعبیر عرفانی «انسلاخ معنوی» روی داده و دم به دم پوست‌کنی صورت می‌پذیرد تا آنجا که در پایان سیر صعودی، همة آنها برداشته شود، لذا به این سیر در آثار عرفا «معراج تحلیل» گفته می‌شود، زیرا در هر مرتبه، از آن قید‌های متراکم شده در سیر نزولی، تحلیل رفته و کم می‌شوند.
سومین نوع معراج، «معراج عود» است. مطابق آنچه در بحث سفرهای چهارگانه عرفانی گفته می‌شود، عارف پس از سفر اول و دوم که سیر صعودی را به پایان می‌رساند، در سفر سوم و سفر چهارم که برای تکمیل خود و بیشتر برای دستگیری از دیگران انجام می‌شود، سفری از حق به سوی خلق می‌نماید که از این سفر به «معراج عود» یاد شده است.
محقق فناری در مصباح الانس در تبیین همین سه نوع معراج می‌گوید:
سیر الامر الالهی المذکور اذا وقع فی مراتب الاستیداع یسمّی معراج الترکیب واذا وقع فی العروج الانسلاخی... یسمّی معراج التحلیل واذا وقع فی العروج بعد هذا المعراج الی عالم الشهاده لتکمیل غیره او نفسه او الامرین معاً یسمّی معراج العود.
(مصباح الانس، ص ۲۹۵، سؤال چهارم از خاتمه کتاب)
سیر امر الهی یاد شده، آن‌گاه که در مراتب استیداعیه (قوس نزول) قرار گیرد «معراج ترکیب» نامیده می‌شود و هرگاه که این سیر در (قوس صعود و) عروج انسلاخی واقع شود، «معراج تحلیل» نام دارد و همین سیر الهی آن زمان که پس از معراج تحلیل (و پایان سیر صعودی)، برای تکمیل دیگران و یا خود و یا هر دو، به سوی عالم دنیا و شهادت صورت پذیرد، «معراج عود» نامیده می‌شود.
نکتة قابل دقت در این سه نوع معراج آن است که از دیدگاه عرفانی، نه‌تنها سیر صعودی عروج و معراج است بلکه سیر نزولی در قوس نزول و عود به عالم شهادت نیز عروج و معراج تلقی شده است. یعنی در همة مراحل موجودات به سوی کمال در حرکت و سیر می‌باشند. (سیر کمالی در قوس نزول بدان معناست که حقایق مندمج و مندکّی که پیش از این در مقام ذات و تعین اول، هیچ بروز و ظهوری نداشته و تنها در قوّه و منّه هستی بوده‌اند، به‌تدریج در مراحل قوس نزول، شکوفا شده و به ظهور می‌رسند و ـ با لحاظ معنای عرفانی ایجاد ـ از کتم عدم به گسترة وجود، می‌آیند.) و از همین رو، برخی سفر الی الله را تنها یک سفر تلقی می‌کنند و همة مراحل چهارگانه را در آن جاری می‌دانند.
منابع :
- امینی نژاد – علی، حکمت عرفانی، صص 547 تا 548